The rivers served for the pilots as landmarks. The population of the villages near the Betuwe defence line was evacuated as planned. The Dutch soldiers in the Betuwe held out but were nevertheless ordered to retreat on 14 May. During the retreat, all major traffic and railway bridges were blown up by the Dutch troops. News of the Dutch army's surrender followed shortly afterwards. Five hard years of war followed for the West-Betuwe are. Famine, war violence and raids left deep scars in the municipality. While other places in the Netherlands were already liberated, fighting continued until the very end in the Rivierenland region.

The Netherlands

Dutch soldiers march out of the Beursgebouw in Geldermalsen, 1940.

Dutch flag above the church in Tricht, after the liberation. 

'I vote Mussert' propaganda poster. 

British soldiers in Geldermalsen, after the liberation. 

Collaboration and liberation in West-Betuwe

Na de invasie van de geallieerden in Normandië en hun opmars naar het noorden zijn vanaf september 1944 steeds meer geallieerde jagers actief boven Nederland. De bommenwerpers en jachtvliegtuigen maakten voor hun navigatie o.a. gebruik van de grote rivieren in het Rivierengebied.Tijdens de vluchten richting Duitsland kregen ze te maken met luchtafweergeschut en aanvallen van vijandelijke toestellen in de lucht. De Luftwaffe stationeerde in Nederland namelijk jachtvliegtuigen om het luchtruim te verdedigen.Het geronk van de vliegtuigen zorgde ook voor hoop onder de bevolking; er werd gestreden voor bevrijding. Maar zodra de mensen de vliegtuigen of het luchtafweergeschut hoorden, haastte men zich naar binnen of zochten een schuilplaats. Zo hoopte men veilig te zijn voor het geweld dat van boven kwam. In Vuren haalde een vader zijn spelende dochters naar binnen toen hij het afweergeschut hoorde. Het Poolse vliegtuig dat werd neergehaald kwam echter precies op hun woning terecht waarbij ze alledrie om het leven kwamen. De piloot die uit het vliegtuig sprong, overleefde de crash en werd gevangen genomen.De prijs die betaald werd door de geallieerden was hoog. Zonder de inzet en opoffering van de geallieerde vliegers had de onderdrukking en vervolging in Nederland (en Europa) waarschijnlijk nog een stuk langer geduurd. In totaal verloor de RAF 55.000 vliegeniers en de US Air Force meer dan 37.000, daarvan kwamen er vele honderden neer in het Rivierengebied.

Neergestorte vliegtuigen 

In de Betuwe op het platteland kende men nauwelijks een voedseltekort. Mensen die het lichamelijk op konden brengen liepen tientallen kilometers met een handkar, fiets, kruiwagen of kinderwagen naar het platteland om kostbaarheden te ruilen voor voedsel. Geld was niet veel waard en omdat er weinig te koop was, bloeide op het platteland de ruilhandel.De stedelingen, vaak vermagerd en ondervoed, kwamen onder andere langs de boerderijen in Herwijnen op zoek naar voedsel.Zo kreeg de familie Liefhebber uit Slikkerveer een bord soep en een slaapplaats van familie Van Zee van boerderij “De Vossenhol”.Een andere familie, uit Rotterdam, ruilde voedsel in Herwijnen: ‘Pa en broer Kees gingen op de fiets de boer op en kwamen terug met een halve zak aardappels, geruild bij een boer in Herwijnen &nbsp;voor wat tabaksstof!’Op 29 april 1945 begon operatie Manna, waarbij vliegtuigen laag over de grote steden in het westen van het land vlogen en voedsel via parachutes dropten. Zo werd er in 8 dagen 535 ton voedsel uitgegooid. Veel Nederlanders werden dankzij de voedseldroppings van de hongersnood gered.

Hongertochten naar Herwijnen

De affiches zijn niet heel goed leesbaar op de foto, maar rond 1935 maakte Willem Koster, bewoner van het opvallende ronde huis aan de Lingedijk in Buurmalsen, zijn politieke voorkeur duidelijk. Aan het balkon hangen twee posters met de leuze 'Ik stem Mussert'.Ongeveer 10 jaar later, in maart 1945, &nbsp;bracht de leider van de NSB, Anton Mussert, voor het laatst een bezoek aan Tiel. Mussert had die dag een gesprek met NSB-burgemeester Beekman en kreeg uitleg over de militaire situatie bij Tiel van Duitse militairen.Nadat de Duitse troepen verslagen waren, werden leden van de NSB vervolgd. Ook in het rivierengebied hebben zich excessen voorgedaan op 'bijltjesdag', de afrekening na de bevrijding. In Tiel reageerden inwoners hun frustraties en woede af op een aantal vrouwen, waaronder Greet Fisscher, leidster van de Jeugdstorm, die in de oorlog secretaresse was van de Ortscommandant.

Stem Mussert

Toen vier Duitse soldaten op 6 februari 1945 bezig waren met het verplaatsen van de munitie, was moeder Van Bommel de was in de tuin aan het ophangen. Ineens hoorde ze een vreemde tik en op hetzelfde moment volgde een enorme klap en zag ze het washok en het achterhuis de lucht in vliegen. Het was een enorme ravage om haar heen en alles was in een klap verdwenen. Wonder boven wonder had ze zelf geen schrammetje opgelopen, maar haar dochtertje Reijertje had juist de afwas gedaan en was op dat moment juist vanuit de keuken van het voorhuis naar buiten gelopen en overleed ter plekke door de enorme klap en luchtdruk. &nbsp;In de keuken zat de 86-jarige 'oma Satter' en zij was door de explosie op de kachel gevallen en had daardoor ernstige brandwonden opgelopen. Ze is ‘s middags nog zwaargewond naar het ziekenhuis in Zaltbommel vervoerd en onderweg overleden.Buiten was het 8-jarige evacueetje van de buren, Jannie de Jongh, door rondvliegende scherven getroffen en op slag dood.De vier betrokken Duitse soldaten kwamen allen om het leven. Het was voor de buurtgenoten een verschrikkelijk aanblik, omdat hun lichamen uit elkaar waren gereten en her en der stukken terecht waren gekomen.De soldaten behoorden allen tot de Duitse luchtdoelbatterij (Flak) van Haaften. Ze werden eerst in een gezamenlijk graf begraven in Zaltbommel en na de oorlog overgebracht naar de Duitse Erebegraafplaats in Ysselsteyn.Op 5 mei 2015 werd onder aan de Waalbandijk in de uiterwaarden van Waardenburg een gedenksteen geplaatst ter nagedachtenis aan de omgekomen meisjes.

Munitie-explosie in Tuil  

Op 17 april 1945, wanneer de oorlog bijna voorbij is, wordt een gedeelte van de Trichtse bevolking gesommeerd hun huizen te verlaten en wordt de brug door de Duitse bezetter opgeblazen. Ook het seinhuisje, de locomotievenloods en andere belangrijke infrastructuur wordt die dag vernietigd. Door de heftige ontploffingen springen er bij verschillende huizen in Tricht de ruiten uit de sponningen. De stukken van de spoorbrug vliegen als vlinders door de lucht. Bij bierbrouwer Aalbers, die ongeveer 100 meter van de brug af woont, ligt een stuk van een spoorrail voor de deur.In juni 1945, vrij kort na de bevrijding komt er een compagnie van de Britse genie, de Royal Engineers, naar Geldermalsen om te helpen met puinruimen en het herstellen van de Lingebrug. Er wordt door de Britten een tentenkamp opgezet op een weilandje aan het begin van de Koppelsedijk. Kinderen komen in die dagen regelmatig naar de ingang van het tentenkamp. De Britten hebben namelijk snoep: kauwgom en chocola.Ze werken elf dagen keihard. Met twee bulldozers en vier scrapers realiseren ze in die korte tijd een spoordijk. Deze lange spoordijk komt op de plaats van de de drie Zuidelijke overspanningen. Daarin verwerken ze ook het puin van de grote locomotievenloods. In deze elf dagen wordt er door de leden van de Royal Engineers ruim 9000 m3 zand en grond verzet . Daarnaast bouwden ze een noodbrug over de Linge en in september 1945 konden de eerste treinen alweer rijden.De compagnie Britse genie, die in Geldermalsen gestationeerd was, bestond uit Engelsen en Schotten. Onder de Schotten waren enkele tamboers en doedelzakspelers. De plaatselijke hervormde predikant Ds. Krop heeft op een zondagmiddag voor deze compagnie een Engelstalige kerkdienst gehouden. Op typisch Britse manier marcheerde de in net uniform gestoken volledige compagnie met tamboers en doedelzakken voorop door de Kerkstraat naar de Hervormde kerk.

Spoorbrug Geldermalsen-Tricht

De Amerikaanse B-17 bommenwerper, van het 323 Squadron van de 91ste Bombardment Group, vloog op 30 juli 1943 terug naar de basis in Engeland. Maar twee bemanningsleden wisten de vlucht te overleven. De bombardier was aan een kapotgeschoten parachute door het rieten dak van een boerderij gevallen; hij overleed aan zijn verwondingen. De piloot en co-piloot landden veilig met een parachute, maar werden door Duitse troepen krijgsgevangen genomen.Op 1 augustus 1943 werden de omgekomen Amerikanen begraven op het kerkhof bij de Hervormde kerk van Opijnen. Ondanks het feit dat alleen de burgemeester van de bezetter toestemming kreeg om bij de begrafenis aanwezig te zijn, liep het dorp uit om de begrafenis bij te wonen. Zij luisterden naar de toespraak en legden bloemen op de graven om zo hun respect te tonen aan de omgekomen Amerikanen. Doodgravers werden geholpen en er ontstond een grote bloemenzee.De burgemeester stuurde een brief naar zijn Amerikaanse ambtsgenoot van de woonplaats van de piloot; een afschrift van die brief kwam bij alle nabestaanden van de acht omgekomen bemanningsleden terecht.Tijdens een herdenkingsdienst in 1947 ontving de Opijnse bevolking een drieluik. Ook met een gedenkteken werden zij bedankt.&nbsp;Bijna alle in Nederland omgekomen Amerikaanse militairen liggen begraven in Margraten, Opijnen is een van de uitzonderingen.

Vliegtuigcrash B17 

Het heimelijk karakter van de activiteiten van het verzet is uiteraard de oorzaak dat er nauwelijks beeldmateriaal beschikbaar is. Direct na de bevrijding lieten echter leden van verschillende verzetsgroepen zich fotograferen als herinnering aan tijden van spanning en saamhorigheid.Groepsfoto van leden van de Ordedienst(OD) in Geldermalsen. Gewestelijk commandant van de OD in de Tielerwaard en Nederbetuwe was Jaap van Thiel de Vries, directeur van de steenfabriek in Heesselt. Op de foto zit hij in het midden op de tweede rij van onderen.

Plaatselijk verzet in Geldermalsen 

Ondanks dat het Duitse leger gecapituleerd heeft, zijn de troepen nog steeds bewapend. In de eerste dagen na de capitulatie, heerst er een ongemakkelijke vrijheid. Zo wordt in Zaltbommel de eerste Nederlandse vlag, die aarzelend werd uitgestoken in de stad, beschoten door Duitse soldaten.Na de bevrijding verscheen de Nederlandse vlag in de straten en in verschillende plaatsen traden leden van de Binnenlandse Strijdkrachten, verzetsmensen, in het openbaar. Zij pakten NSB’ers op en andere van collaboratie verdachte mensen. Pas tussen 5 en 8 mei kwam de ontwapening van Duitse soldaten langzaam op gang en verschenen de eerste geallieerde troepen in de dorpen en steden. Zij werden massaal verwelkomd door de bevolking, onder andere met de Nederlandse driekleur.Op de foto is de vernielde spoorbrug over de Linge zichtbaar. Deze spoorbrug bij Tricht was op 17 april 1945 alsnog door Duitse troepen opgeblazen. De seinhuizen en wissels in de omgeving werden ook met springladingen verwoest. Na de oorlog werd het herstel ervan snel opgepakt. Binnen enkele maanden lag er een noodbrug. In 1946 kon de trein weer over een nieuwe brug rijden.

Bevrijding in Tricht 

In plaatsen waar de soldaten gelegerd werden en hun posten betrokken, kreeg men onverwachts te maken met veel nieuwe ‘inwoners’. Soldaten verbleven op forten, kazernes, maar ook in allerlei gevorderde gebouwen, zoals het beursgebouw in Geldermalsen, of werden ingekwartierd bij particulieren.Naast de mobilisatie had de inundatie ook veel impact. Eind 1939 werden bij Geldermalsen al landerijen onder water gezet door het Nederlandse leger in het kader van de landsverdediging. Ook bij de Betuwestellingen werden al stukken land onder water gezet. Eigenaren en pachters leden veel schade door deze maatregel. De Nederlandse verdediging was gericht op een aanval vanuit Duitsland, over land, naar het bestuurlijke en economische hart van het land met de grote steden Den Haag, Rotterdam en Amsterdam. In het verdedigingsplan speelde de oude tactiek van het inunderen of onderwater zetten van land nog een grote rol. De opzet was om in het gebied tussen de grote rivieren hele gebieden onder water te zetten. Inunderen bleek een risicovolle tactiek: bij lage waterstanden in de rivieren zoals in de zomer van 1940 viel er weinig onder water te zetten.&nbsp;

Inundatie en Mobilisatie

Ieder huis in Asperen werd van de kelder tot de zolder doorzocht. Kasten moesten open en laden werden leeggehaald; goud, zilver, sieraden, kunstvoorwerpen maar ook voedsel werd geroofd. Het was een angstige situatie; de soldaten waren barbaars en niet zachtzinnig tijdens de huiszoekingen en ondervragingen.Alle mannen vanaf 16 jaar werden meegenomen en opgesloten in de garage van A. Kleyn aan de Voorstraat voor verhoor. Enkele gevangenen ontdekten een raampje in het toilet waardoor ze konden ontsnappen. Velen trokken door de weilanden en over de polderwegen naar de Asperense eendenkooi aan de Detsteeg.Jan Goesten, een evacuee aan de Haarstraat, vroeg aan een Duitse soldaat of hij zijn jas op zijn slaapkamer mocht halen. Jan wilde via het dakraam vluchten. Toen hij op het dak stapte, viel er een dakpan en gleed hij uit. Dit trok de aandacht van een Duitser, waarna deze gericht vuur gaf. Jan werd dodelijk getroffen. Toen Duitse soldaten op 6 februari de groep telden waren er ‘maar’ 400 mannen; ruim 70 minder dan die dag daarvoor. Zonder afscheid te mogen nemen begonnen de mannen lopend aan een tocht naar Utrecht. Op 13 februari kwamen de Asperense mannen na een erbarmelijke treinreis aan in Krefeld waar zij te werk werden gesteld. Wonderbaarlijk genoeg keerden alle mannen in mei 1945 terug naar Asperen.De reden waarom op maandag 5 februari 1945 ’s morgens vroeg door de straten van Asperen auto’s reden en het dorp van de buitenwereld werd afgesloten, is tot op heden niet duidelijk.

Collaboratie en bevrijding in West-Betuwe

Foto's

Locaties en verhalen langs de route