This route will take you through parts of Groningen and various towns where you will discover the stories of the Polish liberators and civilians of this area. Learn about the resistance of civilians in Muntendam and how they took matters into their own hands to be liberated. Continue on to Siddeburen where the German army tried one last attack to defeat the Polish forces. Cycle through beautiful landscapes and read about the sacrifices both civilians and soldiers made during the final stages of the Second World War.

The Netherlands

Liberation of Pekela

Cromwell tanks van het 2e tankeskadron van het 10e verkenningsregiment in veendam kort na de bevrijding. Op de trap ritmeester jan salwa.

Polish Cycling Route Groningen

Op donderdagavond 12 april 1945 waren de bewoners van Winschoten getuige van de vlucht van een groot aantal landwachters. Die probeerden zich over de grens in veiligheid te stellen, maar werden in Duitsland al snel teruggewezen. Vrijdagochtend was er opnieuw opwinding in Winschoten toen granaten bij de pijlers van de bruggen werden aangebracht.&nbsp; &nbsp;De Duitse soldaten, die 's morgens in de vroegte licht geschut bij de Winschoter Hoogebrug hadden opgesteld, vormden hier een front dat de geallieerden twee dagen zou gaan tegenhouden. Bovendien hadden zij geschut opgesteld aan de Beertsterweg en mitrailleurnesten gemaakt bij Zuiderveen. Winschoten zou niet zonder meer in geallieerde handen zou gaan vallen. Een eerste artillerieduel was er op vrijdagmiddag. De granaten vlogen over Winschoten en er waren slachtoffers te betreuren.&nbsp;&nbsp;&nbsp;Op zaterdag 14 april duurde het oorlogsgeweld nog steeds voort. De Duitse soldaten hadden geschut in het land geplaatst tussen Winschoten en de Hoogebrug en er werden de hele dag bijna onafgebroken schoten gehoord. Ondertussen zag men dat in Oude Pekela de nationale driekleur was gehesen en vernam men dat er Poolse troepen opgerukt waren naar de brug van Zuiderveen en naar de ‘Hoogebrug’.&nbsp;&nbsp;&nbsp;Toch bleef de verwachte stormaanval van de Poolse 1e Pantserdivisie en de Belgische commando’s op Winschoten uit. De oprukkende geallieerden dachten dat Winschoten nog een sterke bezetting Duitse troepen had. Zaterdag namiddag verschenen er een ongeveer twaalf geallieerde vliegtuigen met Poolse bemanning. Met bommen en machinegeweervuur vielen ze de Duitse stellingen bij de Winschoter Hoogebrug aan. Niet alleen werd het Duitse geschut tot zwijgen gebracht, maar al spoedig sloegen de Duitse troepen in wanorde op de vlucht. Velen op gestolen rijwielen, anderen met paarden en wagens.&nbsp;&nbsp; &nbsp;In de avond van 14 april trokken de laatste Duitse soldaten uit Winschoten weg, nadat ze eerst nog de kapitale herenhuizen en het kantoorgebouw van het Shellgebouw aan de Nieuwe Haven in brand hadden gestoken. Die nacht konden de bewoners van Winschoten niet slapen door het geschreeuw van de vertrekkende Duitse soldaten en het gefluit van de Poolse granaten.&nbsp; &nbsp;Al vroeg verspreidde zich het gerucht, dat de Duitse troepen de benen hadden genomen. In de stromende regen trokken velen n de richting van Zuiderveen en de Hoogebrug om de Poolse bevrijders met gejuich binnen te halen.&nbsp;&nbsp; &nbsp;Al heel snel na de aftocht van de bezetter kwam de Ordedienst van Winschoten in actie. Onder leiding van de plaatselijke commandant van de binnenlandse strijdkrachten, zorgden de ondergrondsen voor handhaving van de orde en werden NSB-ers en andere landverraders opgehaald en opgesloten. In samenwerking met het inmiddels ook verschenen hogere ‘Militaire Gezag’ werden maatregelen genomen om het openbare leven in rustige banen te leiden, alle diensten te laten functioneren en de bevrijdingsvreugde te behoeden voor al te hevige uitbarstingen.&nbsp;&nbsp;

De bevrijding van Winschoten 

Duitse troepen hadden het dorp Wagenborgen als verdediging ingericht om Delfzijl zo lang mogelijk te beschermen tegen de oprukkende Polen en Canadezen. De verdediging van Wagenborgen bestond uit een mengelmoes van Duitse parachutisten, Wehrmacht, SS, Luftwaffe personeel en verse Kriegsmarine bataljons uit Emden.&nbsp;&nbsp;&nbsp;De verdediging van de ‘Delfzijl Pocket’, was duidelijk in het voordeel van de Duitse troepen. Het merendeel van het terrein was vlak polderland. In boerderijen en loopgraven in en rond Wagenborgen waren MG 42 machinegeweren opgesteld. Die werden gezien als het meest dodelijke wapen (1200 schoten per minuut!).&nbsp;&nbsp;De bezetters verboden de burgers om Wagenborgen te verlaten. Dit om de Duitse posities geheim te houden voor de Canadezen. Omdat de Duitse troepen erg gespannen waren en constant dachten dat ze beschoten werden door ‘partizanen en terroristen’ gebeurden er nog wel eens ongelukken. In de nacht van dinsdag 17 april heerste er verwarring bij een Duitse patrouille. Verschillende schoten volgden, er werd zelfs een MG 42 ingezet. Waarschijnlijk was een koe of hond voor de vijand aangezien. Door de gespannen houding was het voor de burgers zaak om de uiterste voorzichtigheid in acht te nemen om geen argwaan op te wekken.&nbsp;&nbsp;Het 'Monument 1940-1945' in Wagenborgen is opgericht ter nagedachtenis aan 27 Canadese militairen en dertien medeburgers die door oorlogshandelingen zijn omgekomen.Portret van een bevrijder&nbsp;Jan Dobras werd geboren op 18 december 1905 in het Poolse dorpje Reduczyce. Een eenvoudig dorp waar vele boeren leefden en de armoede groot was. Jan groeide op met twee zussen en een broer. Na school ging hij aan de slag op het landbouwbedrijfje van zijn vader.&nbsp;&nbsp;Na de dood van zijn vrouw trok hij naar Frankrijk waar hij schilder werd. Hij had weinig contact met zijn familie. Hij was geen regelmatige schrijver, maar de familie in Polen wist dat het leven voor Jan in Frankrijk goed was.&nbsp;&nbsp;Nadat Duitsland Polen was binnengevallen en Frankrijk betrokken werd in de oorlog, sloot Jan zich aan bij het Poolse leger. Hij werd ingedeeld bij het infanteriebataljon Strzelcow Podhalankisch, gelegerd in de buurt van Bretagne.&nbsp;&nbsp;Dobras werd in april 1940 samen met zijn eenheid ingescheept en voer naar Noorwegen. Tussen 10 en 15 april 1940 werd er gevochten in Narvik om de route richting Engeland, de Lofoten en Moermansk open te houden. Het was een ongelijke strijd: 79 Polen sneuvelden in een tevergeefse poging de stad Narvik te verdedigen.&nbsp;&nbsp;De Polen keerden op 4 mei 1940 terug naar Frankrijk, maar moesten na een strijd het land verlaten. Bijna alle Poolse militairen werden gestationeerd in Schotland. Vele jaren bereidden ze zich voor om ingezet te worden. Na de invasie trokken de Poolse troepen via Normandië̈ door Frankrijk. In augustus 1944 streden ze hard in de omgeving van Falaise, waar op de berg Ormel ongeveer tweeduizend Polen omkwamen.&nbsp;&nbsp;Via België̈ en Zeeuws-Vlaanderen arriveerde zijn eenheid in Breda. Begin april 1945 volgde de opdracht om naar Coevorden te gaan voor de verdere opmars richting Duitsland. Samen met Alftred Czesny, uit dezelfde geboortestreek, genoot Jan van de omgeving die i een beetje op thuis leek.&nbsp;&nbsp;Tijdens de verkenning van Wagenborgen kwamen de Poolse militairen op 15 april 1945 onder zwaar vuur te liggen. Tijdens een recuperatie in ’t Waar werden Dobras en Częsny geraakt door scherven. Jan Dobras overleed onmiddellijk achter het voertuig waar hij bezig was met onderhoud. Częsny overleed twee dagen later aan zijn verwondingen.

Strijd in Wagenborgen 

Op 13 april 1945 reden dertien Poolse tanks onder commando van ritmeester Jan Salwa zonder slag of stoot Veendam binnen. Ze bleven er twee dagen, omdat sommige voertuigen te kampen hadden met benzinetekorten. Nadat brandstof was aangevoerd verlieten op 15 april de tanks van ritmeester Salwa Veendam. Canadezen volgden hen op. Ondanks zijn korte aanwezigheid is Jan Salwa nooit vergeten in Veendam.&nbsp;De Poolse bevrijders konden of wilden na de capitulatie van Duitsland niet terug naar hun vaderland. Hun vaderland lag inmiddels binnen de invloedssfeer van het communisme en de Sovjet-Unie had Oost-Polen geannexeerd.&nbsp;&nbsp;Ook het leven van Jan Salwa nam een andere wending. Zijn eenheid voerde tot 1947 bezettingstaken uit in Duitsland. In de plaats waar zijn eskadron gestationeerd was (Tinnen in Emsland) trouwde hij op 13 juni 1947 met Helena Kotorska. Toen zijn eskadron werd opgeheven keerde hij terug naar een kamp in Engeland, waar voormalige soldaten werden voorbereid op het burgerleven.&nbsp;&nbsp;Het echtpaar Salwa emigreerde in 1952 naar Australië. De oud-ritmeester ging aan de slag bij een fabrikant van typemachines. Op uitnodiging van het gemeentebestuur was hij in 1970 nog eenmaal in Veendam om de feestelijkheden rondom de viering van 25 jaar bevrijding bij te wonen. Bij die gelegenheid werd het plein bij de Sorghvliethal naar hem genoemd. Salwa onthulde zelf het straatnaambord. In 1985 werd hij benoemd tot Ereburger van Veendam

De tragiek van de Poolse bevrijders 

De strijd in het noorden ging voortvarend. Assen werd 12 tot 13 april bevrijd en in de stad Groningen staakten Duitse troepen op 16 april de strijd.&nbsp;&nbsp;Toch was het nog niet gedaan. De bezetter hield nog lang stand in Delfzijl. Het stadje was gemakkelijk te verdedigen door het vlakke land met goed zicht en weinig dekking. De vele sloten, kanalen, meren en onder water gezette gebieden kwamen goed van pas. De Duitse verdediging van het omsingelde gebied, de ‘Delfzijl Pocket’, was gericht op het opvangen van vluchtende, Duitse militairen. Die waren door de Canadese opmars vooruit gedreven en wilden overgevaren worden naar de andere kant van de Eems, naar Duitsland.&nbsp;&nbsp;In die periode lukte het de Polen en Canadezen niet op te rukken naar Delfzijl. Ze kwamen niet verder dan Noordbroek. Van daaruit verplaatsen ze zich in drie richtingen. Eén groep ging naar Siddeburen, dat op 15 april zonder slag of stoot werd bevrijd.&nbsp;&nbsp;&nbsp;In Siddeburen trok een Canadese eenheid van ongeveer 25 militairen zich terug voor een recuperatieverlof in Zuidlaren. Een handvol Poolse militairen moest nu het dorp beveiligen tegen Duitse prikacties. De Polen waren ingekwartierd in café De Witte Linden en hadden hun aandacht op de noordrand van het dorp gericht. Het lokale verzet werd gevraagd om gedurende de nachtelijke uren te helpen met de bewaking van het dorp. In het tot commandopost omgebouwde café werd een verdedigingsplan gemaakt.&nbsp;Dat bleek niet overbodig, in de nacht voor de verjaardag van de Führer (20 april) sloop vanuit Tjuchem, Meedhuizen en Wagenborgen een Duitse gevechtsgroep naar Siddeburen: goed bewapend met onder meer antitankgranaten en lichtfakkels. Midden in de nacht braken in het hele dorp gevechten uit. Aanvallen over de grond werden ondersteund door artilleriegranaten die werden afgeschoten uit de omgeving Wagenborgen en Delfzijl. Die nacht sneuvelden korporaal Kazimierz Zalcer en de soldaten Janusz Wisniewski en Karol Pryszcz. Pas bij het ochtendgloren trokken de Duitsers zich terug.&nbsp;&nbsp;Achteraf bleken er ook twee verzetsmensen te zijn gesneuveld; Jan Oostindiër en Willem Balkema. Hun&nbsp; namen&nbsp; staan op het monument aan de Viskenijstraat in Siddeburen.&nbsp;

Een van de laatste stuiptrekkingen in Siddeburen

Op maandag 16 april 1945 trokken twee groepen carriers en een peloton van de Poolse ‘1e Compagnie van de Jagers van Podhalen’ in de richting van Nieuwolda. De uiterste, noordoostelijke driehoek van Nederland, rond Delfzijl, was nog bezet. Bij Lutje-Maar liep de opmars vast. Het kanaal werd door de Duitse troepen zwaar verdedigd.&nbsp;&nbsp;De felle strijd in het noordoosten van Groningen had alles te maken met de aanwezigheid van de Duitse Atlantikwall, waar de Eems- en Dollardkust deel van was. In Nansum, Delfzijl en Termunten (Fiemel) zijn de restanten van dit verdedigingswal nog te vinden.&nbsp;&nbsp;Vanuit de batterijen verdedigden Duitse soldaten met man en macht het laatste stukje bezet Nederland. Bij de strijd verloren uiteindelijk 88 burgers, 102 Canadese en 185 Duitse militairen het leven. De dorpen in de omgeving werden zwaar beschadigd en de bevolking moest op de vlucht. Honderden mensen zochten een goed heenkomen richting Winschoten en het al bevrijdde Finsterwolde.&nbsp;&nbsp;Pas in de nacht van 1 op 2 mei gaven de Duitse troepen het verzet op en verdwenen geruisloos naar de overkant van de Eems om daar de strijd voort te zetten. &nbsp;Op de Protestante Kerk in Nieuwolda is een plaquette aangebracht als eerbetoon aan de Poolse bevrijders&nbsp;Eggo Hillinga&nbsp;De laatste oorlogsweken in Noordoost-Groningen waren een spannende tijd, maar liefde overwint alles. Eggo Hillinga uit Nieuwe Statenzijl had verkering met een meisje dat in Hongerige Wolf woonde vlakbij Finsterwolde. Dat was Geertje, de jongste dochter van Roelf Borgert de Vries en Geertje Nanninga.&nbsp;&nbsp;Eggo ging op een gegeven ogenblik per fiets door de Reiderwolderpolder, van bezet naar bevrijd gebied. Dwars door de vuurlinie, een gevaarlijke onderneming. Gelukkig werd er niet geschoten. Op de terugweg werd Eggo opgepakt. De Duitsers zetten hem in een motor met zijspan en reden hem naar Nieuwe Statenzijl. Ze beschouwden Eggo als een spion, hoewel veel van de soldaten die gelegerd waren in de polder hem goed kenden. Pas na lang beraad, met doodsangst bij de verdachte, besloten de Duitsers hem te laten gaan en volgde er geen executie.

Strijd in noordoost Groningen 

Na de strijd bij Tange-Alteveer trokken Poolse verkenners op 13 april 1945 door naar Nieuwe Pekela, dat ze aan het einde van de middag bereikten. Ze hoefden hier geen strijd te voeren. Het lokale verzet had afspraken gemaakt met de NSB en de Landwacht in het dorp. Als die op tijd de wapens neer zou leggen, stond het verzet voor hun veiligheid in.&nbsp;&nbsp;Nadat de laatste Duitse bezetters Nieuwe Pekela hadden verlaten, wachtte het verzet bij de opgeblazen Onstwedderbrug de Polen op. Omdat de opmars door moest gaan in de richting van Veendam werd van pramen, planken en pakken stro een noodbrug gemaakt. Die kreeg de naam ‘Bridge no Fire’. Er mocht immers niet bij worden gerookt wegens brandgevaar. De lichtere jeeps en carriers konden de brug direct gebruiken, de zwaardere tanks moesten wachten totdat de genie de brug had versterkt.&nbsp; Zaterdagmorgen 14 april trokken Poolse troepen vanuit Nieuwe Pekela Oude Pekela binnen en verdreven samen met Belgische militairen de Duitse troepen. Nu was geheel Pekela werkelijk bevrijd en kon de Nederlandse vlag uit. De Polen verlieten Pekela een dag later in een lange colonne en trokken door naar Winschoten en andere, noordelijker plaatsen. De Canadezen namen het in Pekela van de Polen over.&nbsp;&nbsp;

Bridge no Fire 

Op 13 april waren de laatste Duitse bezetters uit Muntendam vertrokken. Ze hadden nog geprobeerd de opmars van de Polen tegen te houden door de brug bij de steenfabriek op te blazen. Vijf schepen die aan kwamen varen konden daardoor niet verder. Daarop brachten de Duitse troepen met handgranaten ook de schepen tot zinken.&nbsp;&nbsp;Sommige schepen waren volgeladen met levensmiddelen. Dit betekende voor de Muntendammers een buitenkansje. Zodra de soldaten waren verdwenen, werden de schepen die niet geheel waren gezonken, geplunderd. Meel, suiker en vlees waren begeerlijke zaken voor de Muntendammers. Het gros van de goederen werd echter op last van de Binnenlandse Strijdkrachten opgeslagen en later zo goed als mogelijk verdeeld.&nbsp;&nbsp;Het nieuws dat Veendam was bevrijd bereikte ook Muntendam. De Muntendammers, die gespannen de komst van de geallieerden afwachtten, moesten echter geduld hebben. De ordedienst (OD) besloot daarom op 14 april het heft in eigen hand te nemen en trad in alle openheid op. De eerste die ze gevangen namen was NSB-burgemeester Heikens, die zich over gaf met de woorden: ‘Ik heb op het verkeerde paard gewed.’ In de loop van de dag waren de meeste NSB’ers uit Muntendam gearresteerd, net als de zogenoemde ‘Lüneburgers’.&nbsp;Hoewel er in Muntendam op 14 april 1945 nog geen geallieerde soldaat was te zien, wordt deze dag wel gezien als algemene Bevrijdingsdag.&nbsp;Lüneburgers&nbsp;&nbsp;Op 5 september 1944 – Dolle Dinsdag – ging het gerucht dat de geallieerden op het punt stonden om Nederland te bevrijden. Bang voor wraaklustige landgenoten vluchtten leden van de NSB en andere collaborateurs massaal naar Oost-Nederland en het Noord-Duitse platteland. Ze belandden daar in boerendorpen of verbleven in vluchtelingenkampen op de Lüneburger Heide.&nbsp;&nbsp;In de vluchtelingenkampen was de huisvesting een waar drama. Toen NSB-leider Mussert eind 1944 op bezoek kwam, beloofde hij dat ze snel weer terug konden naar (Noord-) Nederland. Vanaf maart 1945 werden de eersten teruggestuurd naar Groningen. Op de transportlijsten werden ze ‘asocialen’ en ‘Lüneburgers’ genoemd.&nbsp;&nbsp;

Wachten op de bevrijding 

Een onderdeel van de Belgische SAS kreeg opdracht om via Beerta en Finsterwolde richting zee te trekken. Bij Beerta werd een Duitse achterhoede ingehaald, die posities had ingenomen bij een geïsoleerde boerderij. Ondersteund door mitrailleurs op de jeeps vielen de Belgen de boerderij aan, waarna de Duitse troepen in chaos vluchtten.&nbsp;&nbsp;In de middag begaf een Belgische commandant zich naar een kruising om een nieuwe richting voor de opmars aan te geven. Plotseling sloegen granaten en mortierbommen in op de kruising. Uit angst dat de beschieting een voorbode was van een Duitse tegenaanval, beval een andere commandant de voertuigen zich te verspreiden en een verdediging te organiseren.&nbsp;&nbsp;De bewoners van Beerta wachtten gespannen op wat zou komen. Ze wisten dat Winschoten bevrijd was, maar dat het benzinedepot daar door de bezetter in brand gestoken was. Dat was goed zichtbaar door de gloed aan de hemel. Beerta trof helaas hetzelfde lot. De Oosterschool, waar veel munitie was opgeslagen, en enkele andere gebouwen werden opgeblazen.&nbsp;&nbsp;Op zondagmiddag trokken twaalf Duitse militairen&nbsp; op de fiets door het dorp richting Duitsland. Vlak daarna arriveerden de eerste Belgische jeeps in Beerta. Schoolhoofd Van Iddekinge zocht contact met de Belgische bevrijders en vestigde de aandacht op de Duitsers die vlak daarvoor gepasseerd waren. De Belgen gingen behoedzaam voorwaarts. Al na 300 meter volgde een vuurgevecht waarbij een aantal Duitse soldaten werden gedood en zeven werden gevangengenomen. In een droge sloot werden ze – met de handen omhoog – onder bewaking gezet. Drie vluchters werden snel gevangengenomen.&nbsp;&nbsp;&nbsp;Aan het begin van de avond arriveerden ook Poolse tanks in Beerta. De Poolse commandant leek ontevreden dat de Belgen nog steeds in het dorp waren. Er werd besloten om samen direct langs een nieuwe route verder op te rukken naar het noorden.&nbsp;&nbsp;Die nacht was er grote onzekerheid onder de Polen en Belgen die stellingen bij de kruising bij Finsterwolde verdedigden. Vijandelijke artillerie was nog steeds actief. Twee Belgische militairen kwamen hierbij om.&nbsp;De bezetting van Finsterwolde bleek moeilijk. Uiteindelijk werd besloten om terug te trekken naar Oostereinde. In een paar kelders in Finsterwolde zouden slechts een paar buitenposten overblijven.&nbsp;&nbsp;In Finsterwolde herinnert een klein monument aan de offers die de Belgische SAS heeft gebracht.

Poolse Fietsroute Groningen

Foto's

Locaties en verhalen langs de route