On May 10th 1940, the war begins for most residents of Tiel when they hear aircrafts flying over towards the West. Many residents have to temporarily evacuate to the province of South-Holland. Five tough war years follow. From November '44 to May '45, Allied artillery fired from across the river Waal at the German soldiers present in Tiel. This had disastrous consequences for Tiel's city centre; it was almost completely destroyed. Moreover, Tiel lost almost its entire Jewish community due to the war. This walking route starts at WW2 Information Centre Tiel, which focuses on the history of Tiel and the River area during the Second World War. There were not much cities in Western Europe that were in the front line as long as Tiel was, over seven months. On this route, you will learn more about how the Battle of Arnhem in September 1944 had a major impact on Tiel and the River area.

The Netherlands

St Martin's church and tower.

Tiel's city centre destroyed. 

Dutch troops at Tiel Station at the beginning of the war. 

Jewish Monument: bitter tears. 

Tiel: destruction of a city centre 

Geurt van der Zalm, Maarten Noordzij en Piet Oosterlee waren op 22 oktober 1944 bezig met het opblazen van een rubberboot om inlichtingen en een paar mannen, waaronder een koerier, over de Waal te brengen. De Waalcrossers werden onverwacht omsingeld door Duitse soldaten. Ze werden afgemarcheerd naar de zo beruchte Julianaschool aan de Grotebrugse Grintweg, in die dagen het hoofdkwartier van de bezetters in Tiel.De school deed dienst als de gevangenis van de Wehrmacht onder leiding van de beruchte Ortskommandant van Tiel, Hauptmann Martin Richter. Piet Oosterlee sprong de volgende ochtend, maandag 23 oktober, in een wanhopige vluchtpoging uit het raam van de verhoorkamer, die in een aan de school grenzende villa was gevestigd. Hij werd door een wachtpost direct doodgeschoten. Wat er precies met het lichaam van Piet is gebeurd, is onbekend. De andere twee mannen zijn vermoedelijk nog dezelfde dag geëxecuteerd, het is niet bekend hoe zij aan hun einde zijn gekomen.&nbsp;Het initiatief voor het herdenkingsbord kwam van Nelleke van Eck, een achternicht van de omgekomen Maarten Noordzij. Tekst en foto’s werden verzameld door Emile Smit en het bord werd vervaardigd door Bas Reijnen.

Veerdienst naar vrijheid

Naarmate de oorlog vorderde, werden de Duitse soldaten steeds harder. In Tiel was met name Ortskommandant Martin Richter berucht. Onder zijn verantwoording vonden in 1944-1945 diverse ernstige misdaden plaats. Het meest bekend zijn de gevallen van de zogenaamde ‘Tiel-case’. Het betrof hier mannen die voor in Duitse ogen ernstige vergrijpen waren opgepakt. Na hun arrestatie werden ze voor verhoor naar de Ortskommandantur gebracht.Van tenminste zes van hen is nooit bekend geworden wat er met hen is gebeurd. Naar alle waarschijnlijkheid zijn zij in het gebouw vermoord en werden hun stoffelijke overschotten met onbekende bestemming weggebracht. Enkele getuigen hebben na de oorlog verklaard dat ze in oktober 1944 hebben gezien, hoe lichamen op een platte kar in de avonduren werden weggebracht, waarna de kar een uur later leeg terugkwam.Het schoolgebouw werd na 1945 weer als school in gebruik genomen. In 1994 veranderde de naam in Prins Willem-Alexanderschool. Bij de sloop van het pand in 2013 werd geen rekening gehouden met de historische achtergrond van dit gebouw.

De voormalige Julianaschool

De stad Tiel werd in de oorlogsjaren 1944-1945 zwaar beschadigd. In de maanden juni-augustus 1945 werd het puin geruimd. Alles wat niet herbruikbaar was, werd gestort in de Oude Haven. In de daaropvolgende jaren werd de bevolking opgeroepen om geldelijke bijdragen te leveren voor een herdenkingsbeeld. Dit werd geplaatst in het park dat was aangelegd op de Oude Haven, dus bovenop het oorlogspuin.Het beeld werd op 4 mei 1950 onthuld door mevrouw Laagwater-van Scherpenzeel, de weduwe van de omgekomen verzetsstrijder G.J. Laagwater.In 1997 werd het park aan de Oude Haven vervangen door een parkeerplaats. In overleg met overlevenden en nabestaanden van slachtoffers werd in juli 1997 het beeld verplaatst naar het park bij de Sint-Maartenskerk.In 2009 kwam er naast het beeld een steen ter herinnering aan de vier Tielenaren die in de jaren 1945-1949 om het leven kwamen in de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog. In 2019 kwam daar ook een steen ter herinnering aan de Molukse KNIL-militairen die tijdens die strijd sneuvelden of later in ballingschap stierven in Nederland.

De Gevallen Krijger

Vanaf oktober 1944 lag het front tussen de Duitse troepen en de geallieerden aan de Waal. Tegenover Tiel stonden artillerieopstellingen, van waaruit op Tiel kon worden geschoten.De Sint-Maartenstoren was voorzien van wachthokjes en van daaruit konden de Duitse soldaten de geallieerde posities over de rivier waarnemen. De kerktoren werd automatisch een doelwit. Op 21 november 1944 liep hij aanzienlijke schade op. Aan het eind van de oorlog zat er een groot gat in de kerk. Door een storm op 14 mei 1945 stortte het bovendeel geheel in.Tot 1963 stonden de toren en de rest van de kerk er als een ruïne bij. In 1963-1964 vond de restauratie plaats. Bij die gelegenheid kreeg de Sint-Maartenstoren ook een carillon, hetgeen de stabiliteit van de toren echter niet ten goede kwam. In 1987 moest daarom het fundament worden versterkt.

Toren van de Sint-Maartenskerk

Toen de oorlog voorbij was, lagen er op allerlei plaatsen in het Rivierengebied nog gevaarlijke explosieven. Zelfs nu nog worden ze af en toe gevonden. In 1945 was het in Tiel nog niet veilig voor de teruggekeerden. Dat ondervonden vijf kinderen op een vreselijke manier op 11 juni 1945.&nbsp;De in Tiel omgekomen kinderen waren zeker niet de enige slachtoffers die na de bevrijding nog omkwamen. Terwijl er door de jaren heen veel herinneringen zijn gepubliceerd en veel slachtoffers postuum in beeld kwamen, is er nog heel weinig aandacht geweest voor deze slachtoffers van na de bevrijding.Aan de Lingedijk was er alleen op 4 mei 2009 een herdenking. Deze was georganiseerd door Koos van der Kolk, een getuige van destijds. Hij schreef in zijn herinneringen: Het is 11 juni 1945, een uur of drie 's middags. Een oorverdovende knal. De hele omgeving schudt. Wat ik even later aantref is met geen pen te beschrijven. Daar liggen kinderen op de grond: zwaargewond of dood. Ik weet het niet. Geschreeuw alom. Kruipende en bloedende kinderen. Ik ken ze allemaal, stuk voor stuk. Kinderen van Sijsma, knulletje van Zijderveld, en meisje Bennink, en jochie Simons, vriendjes, broertjes en neefjes.

Het drama aan de Lingedijk

In 1882 werd de spoorlijn van Geldermalsen doorgetrokken naar Nijmegen. Daardoor ontstond een internationale treinverbinding van Rotterdam naar Duitsland. Maar de spoorlijn was minstens zo belangrijk, omdat het spoor voor een deel het isolement van de Betuwe doorbrak. Zo werd het mogelijk om grote hoeveelheden Betuws fruit te versturen naar andere delen van het land.&nbsp;In de 1930 werd er bij het Tielse station vanwege de fruittransporten een groot rangeerterrein aangelegd. Dat maakte in de oorlog het gebied strategisch nog belangrijker.&nbsp;In de periode 1944-1945, waarin Tiel door de Duitsers bezet was en de overkant van de Waal al was bevrijd, werd het station een strategisch doelwit. De zwaarste beschietingen vonden plaats op nieuwjaarsdag 1945. Op 11 februari sloeg een inslaande neerstortende V-1 een krater van 25 meter bij het station. Toch doorstond het Tielse station de oorlog.&nbsp;In juli 1945 werd het treinvervoer naar Tiel hersteld. Toch werd de lijn langs Tiel nooit meer de internationale verbinding die hij vóór de oorlog was geweest.&nbsp;Het Tielse stationsgebouw is een gemeentelijk monument. Gelijksoortige stations zijn bijvoorbeeld gebouwd in Sneek en in Gorinchem.

Station Tiel

Het monument toont een afbeelding van de gevangenis en de namen van de vijf slachtoffers. Na de oorlog werd tegen de gevangenismuur een eenvoudige gedenkplaat aangebracht. Deze verdween echter bij de sloop van het gebouw in 1947. Pas in 2018 kwam er een nieuw monument en het huidige werd in 2022 geplaatst.De gevangenis van Tiel werd als Huis van Bewaring in 1860 gebouwd en lag tegenover het (nog bestaande) rechtbankgebouw. Tijdens de oorlog kwam het gebouw onder Duits gezag.Nadat in het najaar van 1944 de Waal frontlijn was geworden tussen bevrijd en bezet Nederland, vonden in het diepste geheim vanuit Tiel overtochten (crossings) over de rivier plaats. Met name probeerde het Tielse verzet geallieerde militairen te helpen die om verschillende redenen (bijvoorbeeld als piloot van een neergestort vliegtuig) in bezet gebied waren beland. Van een geplande crossing kregen Duitse troepen in december 1944 lucht.Zij overvielen het huis waar de betreffende piloot zich bevond en namen hem en de vrouw des huizes gevangen. Om te voorkomen dat de vrouw hen zou verraden, bevrijdden verzetsmensen haar in de avond van 23 december uit het Tielse politiebureau. Nog diezelfde nacht en in de ochtend werden acht Tielse mannen als&nbsp; gijzelaar opgepakt. De bezetter eiste de uitlevering van de betreffende vrouw. Toen dat niet gebeurde, werden vijf van de gijzelaars op 24 december om 13.05 in de middag op de binnenplaats van de gevangenis doodgeschoten.Hoewel de namen van de verantwoordelijke Duitsers bekend zijn, is er nooit iemand voor deze oorlogsmisdaad bestraft.

Zwarte Kerst in Tiel

De stad Tiel had vanouds aparte marktpleinen voor diverse producten. De huidige Markt werd vooral voor de handel in groente en fruit benut en werd daarom aangeduid als Groenmarkt. Aan het plein lagen sinds de negentiende eeuw vooral winkels en het belangrijkste hotel ter plaatse, Hotel Corbelijn. De Groenmarkt was daarmee wel het belangrijkste plein in Tiel. Midden op de Groenmarkt stond een stadspomp uit 1768 in rococostijl.In de winter van 1944-1945 werd de bebouwing onherstelbaar beschadigd. Na 1945 werd besloten om dit plein tot het centrale punt te maken. Het werd op sommige plaatsen vergroot en bovendien kwam er een nieuwe toegangsstraat bij, de Damstraat. De naam werd dan ook Markt in plaats van Groenmarkt.Waar ooit Hotel Corbelijn was, wilde de gemeente een nieuw stadhuis, maar dat kwam er nooit. In 1959 werd het hotel herbouwd, maar al in 1976 werd het gesloten. Nu is de HEMA in het pand gevestigd.Tegenwoordig wordt de Markt niet meer als marktplein gebruikt. Het maakt deel uit van de Tielse promenade en er zijn meerdere horecagelegenheden. Alle panden zijn naoorlogs en juist door het ontbreken van het oude straatbeeld is duidelijk, hoe enorm de verwoesting van Tiel was.

De pomp op de Markt 

Het Flipje en Streekmuseum Tiel toont de geschiedenis van Tiel en de regio, bekend als het centrum van de fruit-productie en -verwerking. Het museum heeft een grote Flipje-collectie. In het WO2 Informatiecentrum vertellen verschillende personages hun verhaal over de oorlog. Een korte film geeft een beeld geeft van de gebeurtenissen. Bezoekers worden geattendeerd op de overige plekken van herinnering en musea in het Gelderse Rivierengebied.&nbsp;Het gebouw van het Flipje en Streekmuseum heeft een rijke historie. Het werd in 1789 gebouwd in opdracht van de Groote Sociëteit, een Herensociëteit. FlipjeFlipje werd in 1935 bedacht als reclamefiguurtje van jamfabriek ‘De Betuwe’ in Tiel. Het mannetje heeft een dik frambozenlijf, armen en beentjes van rode bessen en een muts met zijn naam. Van de avonturen van Flipje en zijn vriendjes verschenen tot 1954 vijftig stripverhalen. Flipje lost in elk avontuur een probleem op. Als alles is goed gekomen, trakteert hij op limonade, jam of appelsap. Van 2002 tot 2010 zijn er vijf nieuwe stripalbums op de markt gebracht.

WO 2 Informatiecentrum Rivierengebied

Vanaf de zeventiende eeuw woonden er Joden in Tiel. De Joodse gemeente ter plaatse kwam vooral in de negentiende eeuw tot bloei. In 1839 werd de staande synagoge gebouwd. Al tien jaar eerder hadden de Tielse Joden een eigen – nu nog bestaande – begraafplaats aan de Voor de Kijkuit. In het pand links van het monument was in de negentiende eeuw een internationaal bekende Joodse kostschool gevestigd. Vanaf ongeveer 1900 liep het aantal Joodse inwoners van Tiel terug, omdat de bestaansmogelijkheden in de grote steden beter waren. In 1940 had Tiel nog zestig Joodse inwoners.Na de Duitse bezetting werd het leven van de Nederlandse Joden steeds zwaarder gemaakt. In Tiel was de eerste grote razzia gepland op 17 november 1942. Omdat de Tielse politiecommandant, J.S. de Jong, weigerde onschuldige mensen te arresteren en de Joden liet waarschuwen, viel er toen maar één slachtoffer. In de maanden daarna doken velen onder, maar voor enkelen was er geen mogelijkheid. Op 9 april gingen de laatste acht Joden uit Tiel met nog dertien lotgenoten uit omliggende dorpen met een busje naar het concentratiekamp Vught. Van deze 21 mensen overleefden er maar twee.Na de oorlog kwamen er nauwelijks Joden terug naar Tiel, maar de familie Blijdesteijn wist te overleven. De synagoge werd in 1978 omgebouwd tot een moskee en in 1987 werd de Joodse gemeente van Tiel formeel opgeheven.In de tranen van het monument bevinden zich kleine luidsprekers, waaruit de namen klinken van de slachtoffers. Deze namen worden gevolgd door de uitspraak in vele talen: “Ik zeg: dit nooit meer!”

Tiel: de verwoeste binnenstad

Foto's

Locaties en verhalen langs de route