The cycling route takes you along the Mark Canal where, in November 1944, Polish soldiers of the 1st Polish Armoured Division made frantic efforts to cross the canal and breach the German defense line.On your way you’ll encounter a German Panther Tank too, which was donated to the city of Breda by the Polish liberators, as a thank you for the warm relationship between the Polish soldiers and Breda.

The Netherlands

City of Breda

Maczek Memorial Breda

Polish forces during the liberation of Breda. 

Liberation of Breda

Polish Cycling Route Breda

Przeprawa29 października 1944 r. Breda została wyzwolona przez 1 Polską Dywizję Pancerną generała dywizji Stanisława Maczka. Dwa dni później oddziały wysunięte szturmem ruszyły na północ w kierunku Moerdijk i tamtejszych mostów. Najpierw jednak czołgi Cromwell z sekcji rozpoznawczej 10 PSK musiały przekroczyć rzekę Mark. Próbowali to zrobić w Nieuwe Veer, na południe od Zevenbergen. Oczywiście zarówno nowy most drogowy, jak i kolejowy zostały wysadzone. Zdecydowano się na przeprawę łodziami 8. batalionu piechoty, zwanego „Krwawymi Koszulami”. 31 października powstał niewielki przyczółek. Teraz należało go szybko powiększyć. Ale wróg, 245 Dywizja Piechoty generała porucznika Sandera, położył temu kres.W ciasnym miejscuNiemieckie kontrataki szybko następowały po sobie. Ale Polacy nie ustępowali. Niemiecka reakcja jest tak zaciekła, ponieważ droga do mostów w Moerdijk musi być otwarta dla wycofujących się oddziałów tak długo, jak to możliwe. Następnej nocy przez pływające mosty na przyczółek przybywają posiłki w postaci ośmiu czołgów Sherman i dwóch pojazdów gąsienicowych M-10. 1 listopada Polakom udaje się nieco powiększyć przyczółek, przynajmniej do czasu, gdy wróg rozpoczyna kontratak i Polacy ponownie zostają zepchnięci do wody.OdwrótJeden czołg Sherman po drugim zostaje wybity i o szóstej wieczorem zapada decyzja o opuszczeniu przyczółka.Niemcy strzelają z całej siły, a bombardowanie jest najbardziej intensywne od czasu bitwy w Normandii.Około północy wszystkie polskie oddziały wracają na południowy brzeg.Muszą zostawić trzy czołgi Sherman i jeden M-10 na drugim brzegu.Drugi M-10 pozostaje w płytkiej wodzie po zatopieniu pontonu, na którym był transportowany.RównowagaBitwa była krótka, ale niezwykle zacięta.Niemcy zyskali na czasie.Nic więcej, bo dwa dni później Polacy przeprawiają się pod Ter Aalst i Oosterhout. Ta przeprawa kończy się sukcesem. Moerdijk ostatecznie wpada w polskie ręce 9 listopada.

Ciężka walka pod Nieuwe Veer

Wyzwoliciele Bredy, 1 Polska Dywizja Pancerna, od 9 listopada 1944 r. byli odpowiedzialni za część kanadyjskiej linii frontu, która od tego momentu biegła od Moerdijk do Betuwe. Jednostki bojowe ustanowiły rotacyjnią służbę wartowniczą, natomiast kwatera główna i oddziały zostały utworzone w Bredzie. Wbrew temu, co sądzi wielu obywateli, generał dywizji Maczek nie mieszkał w hotelu de Kroon, ale, podobnie jak inni oficerowie, był zakwaterowany w prywatnych domach. Tak więc hotel służył jedynie jako "biuro" dla Maczka i jego personelu. Nadawał się do tego celu znakomicie ze względu na dużą liczbę pokoi. W końcu dywizja jest jak małe miasto i musi być odpowiednio zarządzana. Pobyt w Bredzie zakończył się 7 kwietnia 1945 r., kiedy polska dywizja powróciła do akcji. Ponownie jako część Pierwszej Armii Kanadyjskiej, dołączyła do natarcia przez Drenthe i Groningen, a następnie przeniosła się do Niemiec, by zakończyć działania w Wilhelmshaven. Ze względu na długi pobyt w Bredzie, Maczek chwali ją jako "najbardziej polskie miasto w Holandii". Hotel de Kroon, w którym Maczek miał swoją siedzibę, pochodzi z 1902 roku i został zbudowany na fundamentach wcześniejszego hotelu przy jednej z najstarszych ulic Bredy. Hotel został zamknięty w 1961 roku, a nastpępnie w 1984 budynek został niestety zburzony. Jedyne co pozostało to lokalizacja siedziby Maczka.

Polska siedziba główna w Bredzie

Punkt ten jest uważany za punkt początkowy wyzwolenia Bredy. Nie jest to całkowicie pozbawione sensu, ponieważ to właśnie stąd wyruszyły dwa polskie bataliony piechoty, 8 i 9. Stąd też 8 batalion piechoty posuwał się pod Singel do centrum Princenhagen, natomiast 9 batalion posuwał się z tego miejsca do starego centrum miasta. Jedynym problemem jest to, że nie byli oni jedynymi wyzwolicielami, a Breda została w rzeczywistości wyzwolona z różnych kierunków i różnymi drogami.W sumie można zidentyfikować aż cztery różne punkty początkowe, zwłaszcza teraz, gdy takie miejsca jak Ulvenhout i Prinsenbeek są również częścią gminy. Dzisiejsza Breda została wyzwolona przez nie mniej niż siedem różnych jednostek, pięć polskich, jedną angielską i jedną kanadyjską. Gdybyśmy mieli podsumować skomplikowaną historię, sprowadza się ona do tego, że dwa polskie bataliony czołgów posunęły się z kierunku Dorst w pobliże stacji kolejowej, podczas gdy dwa bataliony piechoty otoczyły miasto od południa, a jeden wkroczył do samego miasta. Kanadyjczycy wraz z Brytyjczykami posunęli się jeszcze dalej na południe przez dzisiejszą Graaf Engelbertlaan.Tak więc z historycznego punktu widzenia obszar ten był zdecydowanie ważny dla wyzwolenia Bredy, ale z pewnością nie jest wyjątkowy pod tym względem.

Punkt wyjścia do wyzwolenia?

W poniedziałek 30 października 1945 r. w Wilhelmina Park odbyła się uroczysta ceremonia. Dzień wcześniej przyjechała duża wojskowa ciężarówka z platformą na której znajdował się niemiecki czołg Panther. Został on podarowany miastu przez polskich wyzwolicieli w podziękowaniu za przyjazne relacje między polskimi żołnierzami a Bredą.W tym czasie 1 Polska Dywizja Pancerna znajdowała się w dolinie rzeki Ems (Niemcy). Wśród innych pojazdów na poligonie czołgowym w pobliżu Meppen (Niemcy) znaleźli niemiecki czołg typu Panther, który według niektórych ekspertów był najlepszym czołgiem II wojny światowej. Czołg był starym modelem i nosił numer taktyczny 534, więc najprawdopodobniej w pewnym momencie walczył na froncie. Żeby było jasne: nigdy przeciwko Polakom i nigdy w Bredzie ani w jej okolicach!Podczas ceremonii w Bredzie czołg został przekazany burmistrzowi Van Slobbe przez dowódcę dywizji generała dywizji Klemensa Rudnickiego. Następnie odbyło się nabożeństwo i złożenie wieńców.Niestety dość szybko pojawiły się pierwsze problemy związane z czołgiem, który został nazwany „trudnym trofeum wojennym”. Dyrektor ds. plantacji w Bredzie chciał przenieść czołg już w 1946 r., ale rada miejska nie zgodziła się na to. Zmieniło się to w 1949 r. wraz z postawieniem Pomnika Polski. Pomnik stanął na miejscu czołgu, naprzeciwko numeru 44. Pantera została przeniesiona do Seelig Barracks, ale to utrudniło jej podziwianie przez zarówno przez ludność jak i polskich weteranów. Ci ostatni poczuli się pokrzywdzeni i zaczęli skutecznie lobbować w administracji miejskiej. W 1952 r. czołg powrócił do Parku Wilhelminy i obecnie stoi na rogu z Paul Windhausenweg. W ten sposób unikalny (i obecnie cenny) fragment historii wojennej został zachowany dla potomnych.

Niemiecki czołg w prezencie

Wyzwolone przez polskich żołnierzy holenderskie miasto Breda jest miastem partnerskim polskiego Wrocławia. Dzieło zostało stworzone przez wrocławskiego rzeźbiarza Tomasza Tomaszewskiego i nosi nazwę „Pamięć”. Przedstawia ślady pozostawione przez polski czołg, a tworzą je wykute w kamieniu „gąsienice”.Tym dziełem Tomaszewski chciał pokazać, że wyzwolenie Bredy przez 1. Polską Dywizję Pancerną generała dywizji Maczka pozostawiło przede wszystkim fizyczne ślady, ale ma to też drugie dno. W końcu wyzwolenie odcisnęło też piętno na historii miasta. Przywróciło ono mieszkańcom wolność, a długi pobyt polskich żołnierzy w mieście zimą z 1944 na 45 rok przyczynił się do zawiązania więzi przyjaźni między nimi a cywilami.Dzieło sztuki zostało zainstalowane na istniejącej ścieżce na rogu Claudius Prinsenlaan i Wilhelminasingel. Jako pieszy można więc po prostu przejść nad dziełem sztuki. Lokalizacja jest jednak uderzająca z innego powodu. Przypuszczalnie w 2019 r. władze miasta nie zdawały sobie sprawy, że to właśnie tutaj, w dawnym Brabantpark, 29 października 1944 r. stacjonowała ostatnia niemiecka grupa bojowa.

Ślady wyzwolenia: dosłownie i w przenośni

Two days after the liberation of Breda on 29 October 1944, elements of Major General Maczek's 1st Polish Armoured Division raced north; their objective was Moerdijk and the vital bridges there. However, before this could be achieved, the Cromwell tanks of the reconnaissance unit, 10 PSK, had to cross the River Mark. At Nieuwe Veer, just south of Moerdijk, they attempted to do so, but both the brand new road bridge and the railway bridge had been blown up. It was therefore decided to send the infantry, the 8th Battalion nicknamed the 'Blood Shirts', across the River Mark in boats. The result of this was the formation of a small bridgehead on 31 October.Polish bridgeheadThe opposing forces, the 245 Infantry Division of Lieutenant-General Sander, did not take long to respond, and soon German counterattacks followed one after another. The German response was so fierce because the road to Moerdijk had to be kept open as long as possible for the retreating troops. During the following night, reinforcements were brought in via floating bridges in the form of eight Sherman tanks and two M-10 Self Propelled Guns, and on 1 November the Polish forces managed to enlarge the bridgehead somewhat. However, the German troops launched a renewed counterattack and pushed them back again to near the Mark.RetreatOne Sherman tank after another was knocked out, and at 6pm the decision was taken to abandon the bridgehead. Around midnight, all Polish troops were back on the south bank of the Mark. The battle had been short but extraordinarily fierce, and Polish losses were considerable: 16 killed, 40 wounded and eight missing. Two days later, Maczek's troops successfully crossed the Mark canal near Ter Aalst, and on 9 November Moerdijk finally fell into Polish hands.

Bloody battle for a bridgehead

Along with Terheijden and Wagenberg, Den Hout was one of the villages that came to lie directly in the front line during the battle for the Mark Canal. The village was bombarded by a hail of grenades, launched by the Polish artillery. British fighters carried out air strikes. The devastation in Den Hout was enormous and there were many civilian casualties.
After the breakthrough at the Mark Canal line, Polish tanks advanced in the direction of Den Hout. There was some German resistance, but that was quickly overcome. Den Hout was liberated in the early evening of the 3rd of November 1944.&#13;
&#13;
 &#13;

Village in the front line

German troops had built a defensive line on the north side of the Mark Canal. Overnight, on the 3rd of November 1944, Polish troops from the 1st Polish Armoured Division first began a feint toward Terheijden. Then, at Ter Aalst, another unit crossed the canal in inflatable boats and surprised the German troops in their foxholes. After some fighting, the Poles managed to establish a bridgehead.
At the same time, at the Marksluis near Oosterhout, the Poles tried to cross the Mark Canal. That was a lot less successful, as they came under heavy German fire. Eventually, with the support of artillery and fighter aircraft, they still managed to reach the other side. Polish sappers immediately started constructing a Bailey bridge. This was a turning point in the action, the Poles broke through and the bridge was named the Success Bridge.&#13;
&#13;
 &#13;

The battle of Mark Canal

Siły okupacyjne nie porzuciły Bredy bez walki w ostatnich dniach przed wyzwoleniem. Choć większość niemieckich oddziałów otrzymała rozkaz wycofania się za Kanał Mark, w mieście pozostały niewielkie jednostki, których zadaniem było spowolnienie natarcia aliantów. W związku z tym walki toczyły się w różnych punktach miasta i nie obyło się bez ofiar wśród ludności cywilnej. Wyzwoliciele byli zaskoczeniem dla wielu mieszkańców Bredy. Byli to polscy żołnierze z 1. Polskiej Dywizji Pancernej pod dowództwem generała Maczka. Walczyli z niemieckimi jednostkami w Ginneken, wzdłuż Teteringsedijk i wokół Coothplein. 29 października 1944 roku dotarli do Grote Markt i Breda została wyzwolona. Żołnierze zostali powitani entuzjastycznymi wiwatami mieszkańców Bredy.

Prezent od Polaków

Dutch underground organisations covertly gathered information about the German defences. Huib Toebak and Eduard Janssens from Zwaluwe had drawn up an intelligence report about the defences at Moerdijk. Their intention was to hand over this report with a map to the first Allied officer they would encounter in Zwaluwe. Until then, the report was hidden behind a loose brick in the attic of the school.
On the 5th of November 1944, the Polish liberators from the 1st Polish Armoured Division approached the Goverde cafe. While many villagers hunkered in shelters awaiting the end of the fighting, Eduard Janssens set off and handed over the report to a Polish officer. The Poles thought there were no more German troops in Hooge Zwaluwe but Eduard Janssens discovered their positions and warned the Poles in advance. A fierce battle then raged for a half-day in the streets of Hooge Zwaluwe, before the village was liberated.&#13;
&#13;
 &#13;

The secret map

Polski wkład w czasie II wojny światowej został upamiętniony we współczesny sposób w postaci wystawy i słuchowiska. Powstała ściana interaktywna, na której wyświetlane są osobiste opowieści niektórych polskich wyzwolicieli. Na wystawie znalazła się też kolekcja pamiątek wojskowych z czasów wojny. Jednym z najciekawszych przedmiotów jest mundur wojskowy generała Maczka. Przewidziano też miejsce na refleksję, „Chambre de Réflection”. Dla tych, którzy chcą dowiedzieć się więcej o operacjach, w których brali udział polscy żołnierze, dostępne jest centrum informacyjno-dokumentacyjne.Obok Maczek Memorial znajduje się największy polski cmentarz wojskowy w Holandii. Spoczywają tam szczątki około 160 Polaków, w tym samego generała Maczka. Zmarł on w 1994 roku w wieku 102 lat i zgodnie ze swoim życzeniem został pochowany wraz ze swoimi żołnierzami w Bredzie.<div data-youtube-video=""><iframe class="video" width="640" height="480" allowfullscreen="false" src="https://www.youtube.com/embed/Eq4WCd7CFR8" start="0"></iframe></div>&nbsp;&nbsp;&nbsp;

This museum has been dedicated to the brave men and women of the 1st Polish Armour Division commanded by General Stanisław Maczek, who have liberated major parts of the Netherlands from the German occupier in 1944 and 1945. These Polish soldiers brought us our freedom back and gave us the opportunity to build up our country again. Unfortunately, our liberators did not succeed in their home country, Poland, and had to accept to suppression for 50 long years.

Polska Trasa Rowerowa - Breda

Zdjęcia

Miejsca i historie wzdłuż trasy