The route starts at the museum ‘somewhere in the Netherlands’ in Emmen, this museum tells the story of World War II through a vast collection of items. From here you can continue on to the Oosterhesseler Bridge, which was captured by the Belgian SAS with help of Polish soldiers. Following the route, you will encounter the village of Westerbork, where the former transit camp was situated, here you can read about and listen to the story of liberation of the village. From here there are many more intriguing stories to discover, follow the route and learn more.

The Netherlands

Civilians at Polish tanks in Noordbarge

Wellington 301 Squadron

Polish Cycling Route Drenthe

W nocy z 3 na 4 lipca 1941 r. siedem samolotów i załóg polskiego 301 Dywizjonu wzięło udział w ataku na cele w Bremie. Vickers Wellington R1492 wystartował z sześcioosobową załogą z bazy lotniczej Syerston o godzinie 22:53. Specjalnym drugim pilotem samolotu był 44-letni kapitan grupy Bolesław Feliks Stachoń. W czasie I wojny światowej oraz późniejszych wojen polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej służył w polskiej armii. W latach 20. nauczył się latać i pełnił funkcje w tej dziedzinie. W chwili wybuchu II wojny światowej dowodził obroną przeciwlotniczą i komponentem lotniczym Armii Pomorze polskich sił zbrojnych. Przez Rumunię i Francję przedostał się do Anglii, gdzie pełnił różne funkcje, a w lipcu 1941 r. dowodził polskimi dywizjonami 300 i 301. Wskazania radaru doprowadziły niemiecki nocny myśliwiec Messerschmitt Bf 110, pilotowany przez doświadczonego Oberleutnanta Helmuta Lenta, przez ciemną noc do Wellingtona. Około 00:30 udało mu się namierzyć samolot i jedną salwą podpalić jego lewe skrzydło. Stachoń najprawdopodobniej również został trafiony tą salwą. Pięciu pozostałych członków załogi zdołało wydostać się z uszkodzonego samolotu i opadło na spadochronach, lądując w Vlagtwedde i 2e Exloërmond.Podporucznik Wacław Butkiewicz, podporucznik Julian Stefan Palka, sierżant Antoni Kazimierz Dydo, sierżant Zbigniew Idzikowski i sierżant Zdzisław Dzięgiel zostali natychmiast wzięci do niewoli.Wellington rozbił się w płomieniach w 1e Exloërmond. Ciało Stachonia wydobyto z wraku, a następnie pochowano w 2e Exloërmond. W 1962 r. został ponownie pochowany na polskim cmentarzu wojskowym w Bredzie. Kamień, który zakrywał jego grób, jest obecnie pomnikiem w dawnej kostnicy na cmentarzu.Pozostałych pięciu członków załogi przeżyło prawie cztery lata w niemieckiej niewoli i powróciło do Anglii w 1945 roku, gdzie pozostali i zbudowali swoje życie. Żaden z nich nie wrócił do ojczyzny, gdzie władzę sprawowali komuniści.

Rozbił się po jednej salwie

W nocy z 2 na 3 lipca 1942 r. Królewskie Siły Powietrzne zaatakowały niemiecki port w Bremie przy użyciu 325 bombowców. Atak nie zakończył się sukcesem, a dwanaście samolotów nie powróciło do Anglii. Jednym z nich był dwusilnikowy Vickers Wellington.Samolot i załoga należeli do polskiego 301 Dywizjonu, który składał się z Polaków, którzy uciekli z ojczyzny w 1939 roku po niemieckiej okupacji. Wellington o numerze Z1314 wystartował z macierzystej bazy Hemswell o 23:12 i został przechwycony podczas lotu do celu przez niemieckiego pilota nocnego Hauptmanna Helmuta Lenta, który operował z Leeuwarden.W wyniku ataku zginął strzelec ogonowy sierżant Stanisław Kędzierski, a nawigator podporucznik Stanisław Ateński został ranny w obie nogi. Pilot Wing Commander Maksymilian Longin Brzozowski nakazał wówczas odlot samolotu. Ateński, pilot Michał Benoit, sierżant Stanisław Marek Kowalczyk i wreszcie Brzozowski wykonali polecenie. Wylądowali bezpiecznie na ziemi, ale trzej pierwsi zostali natychmiast wzięci do niewoli.Brzozowski prawdopodobnie wylądował w okolicach Schoonloo, gdzie w lesie odnalazł go Holender Tuinis Bos. Zaopatrzył go w cywilne ubranie i zabrał do swojego domu. Pilot wskazał, że chce udać się do Utrechtu, ale Bos nawiązał kontakt z Durkiem Nijhofem, który należał do ruchu oporu i wskazał, że chce pomóc pilotowi. Bos zabrał Brzozowskiego do domu Nijhofa w Assen. Po zdradzie przez landwachtera J. ten Brinka, został aresztowany w swojej kryjówce 5 lipca. Mimo podejrzeń wobec Nijhofa i przeszukania jego domu, okupanci nie podjęli żadnych kroków przeciwko niemu. Brzozowski zniknął za drutem kolczastym w obozie jenieckim Stalag Luft III w Żaganiu. Po wyzwoleniu powrócił do Anglii, a w 1948 r. wyemigrował do Kanady, gdzie zmarł w 2001 r.

Miejsce katastrofy bombowca Wellington

Tysiące przedmiotów na wystawie opowiada historię II wojny światowej. Te swoiste kroniki obejmują zarówno osobiste historie lokalne i ogólne dzieje wojenne, jak i zabawne historie o tym, jak muzeum zdobyło określone przedmioty. Kolekcja została zebrana przez Erika Zwiggelaara, którego kolekcjonerska pasja rozpoczęła się w latach 80-tych - za domem jego dziadków w miejscowości Erica, gdzie w czasie wojny rozbił się amerykański bombowiec B17 i gdzie wiele niedziel spędzono na poszukiwaniu tych szczątków, najpierw bez sprzętu, później z wykrywaczem metalu. W muzeum znajduje się sekcja z wszelkiego rodzaju znaleziskami glebowymi, w której można zobaczyć części tego amerykańskiego bombowca.

Muzeum "Gdzieś w Holandii"

Wyzwolenie Drenthe było wspólnym wysiłkiem Polaków i Belgów, od czasu do czasu wspomaganych przez francuskich spadochroniarzy. Teren był bagnisty i niekorzystny dla czołgów, Belgowie przejęli więc dowodzenie i działali jako zwiadowcy. W końcu Polacy, ze swoim ciężkim sprzętem, mogli posuwać się naprzód tylko głównymi drogami. Trasa 10 kwietnia 1945 r. wiodła najpierw w kierunku Beilen. Po drodze trzeba było nawiązać kontakt z grupą francuskich spadochroniarzy, którzy zostali zrzuceni w pobliżu kanału Oranje, na północ od wioski Westerbork. Ponieważ kontakt został utracony, założono, że zginęli. Wczesnym popołudniem udało się jednak nawiązać kontakt z około 60 spadochroniarzami, z których część wylądowała po niewłaściwej stronie kanału. Polski batalion dowodzony przez podpułkownika Complaka, przy wsparciu polskich zwiadowców i belgijskiej jednostki SAS, ruszył dalej na północ w kierunku wioski Westerbork. Podczas natarcia, holenderski sierżant przebrany za rolnika, Willem (Wim) van der Veer, wsiadł na rower, aby jak najszybciej schwytać burmistrza i radnych. Van der Veer został wcześniej zrzucony do Holandii, aby szkolić ruch oporu i był dobrze znany w Westerbork, gdzie się ukrywał. Van der Veer chciał, aby w momencie nadjechania czołgów, holenderska flaga już powiewała na ratuszu. W chwili jego przybycia na miejsce, burmistrz Pijbes i radni byli gotowi do kapitulacji. Wiedzieli, że sprawa jest przegrana. Niewiele później do miasteczka wjechały pierwsze pojazdy wiozące polskich wyzwolicieli. Kiedy polskie czołgi wjechały do wioski, obóz Westerbork nie został jeszcze wyzwolony. Van der Veer jedną rozmową telefoniczną zdołał przegonić personel z obozu. Kiedy zadzwonił telefon, Van der Veer odebrał. Na drugim końcu linii usłyszał: " Tu Gemmeker, czy rozmawiam z burmistrzem?". Van der Veer odpowiedział: "Tak, rozmawiasz z nim". Dowódca obozu Gemmeker (po holendersku): "Jak wygląda sytuacja w Westerbork, burmistrzu?". Van der Veer odpowiedział "Po prostu słuchaj" i trzymał telefon za oknem, gdy przejeżdżał czołg. Gemmeker zawołał: "Czy pan jest burmistrzem?", na co Van der Veer odparł:"Herr Gemmeker, czy mówi pan po angielsku? Czas się go nauczyć, bo pukamy do pana drzwi". Gemmeker odpowiedział "Nein, nein, nein" i w pośpiechu uciekł z obozu Westerbork. Dzień później obóz został wyzwolony przez wojska kanadyjskie.

Wyzwolenie wioski Westerbork

Po przybyciu belgijskich zwiadowców SAS do Coevorden w dniu 8 kwietnia 1945 r., natychmiast rozpoczęli oni rekonesans w kierunkach Hoogeveen i Emmen. Niedługo napotkali nienaruszony most nad Verlengde Hoogeveense Vaart, na południe od Oosterhesselen. Patrol dowodzony przez belgijskiego sierżanta Jacquesa Krolikowskiego ostrożnie ruszył w kierunku mostu, jednak napotkał zasadzkę, która została zgłoszona dowództwu. Sekcja moździerzy otrzymała rozkaz rozpoczęcia ostrzału i wyparcia niemieckich obrońców, którzy osiedlili się w odległości około kilometra od mostu. Kiedy pierwsi Polacy, po przybyciu do Coevorden usłyszeli, że most Oosterhesseler jest nadal nienaruszony, uzgodnili plan na kolejny dzień. Główną dyskusyjną kwestią było to, czy most ma wystarczającą nośność dla 30-tonowych czołgów Sherman. Dowódca Wojsk Wewnętrznych z Coevorden, Piet Tijsma, został poproszony o ocenę sytuacji. Sprowadził on inżyniera z Departamentu Robót Publicznych, który zasugerował wzmocnienie mostu szynami tramwajowymi. Polski kapitan Charles Radino zaakceptował ten plan, zaaranżował załadunek wagonu i zamówił lokomotywę Eerste Drentsche Stoomtramweg-Maatschappij (EDS), która miała zostać wysłana następnego dnia. Jednak Niemcy wyprzedzili siły alianckie i częściowo wysadzili most. Następnego ranka - 9 kwietnia 1945 r. - belgijski sierżant Jacques Krolikowski otrzymał rozkaz przeprowadzenia kolejnego rekonesansu mostu Oosterhesseler i jeśli to możliwe, zajęcia go. Jeepy pojechały na farmę oddaloną o około pięćset metrów od mostu. Ponieważ teren nie zapewniał wystarczającej ochrony pojazdom, Belgowie kontynuowali działania pieszo. Pod ostrzałem niemieckich karabinów maszynowych dotarli do skraju lasu trzysta metrów od mostu. O 10.30 nowo przybyli Polacy wsparli ich pojazdami opancerzonymi. Polacy strzelali ze wszystkiego, czym dysponowali, z fatalnym skutkiem dla okolicy - zapaliło się pięć gospodarstw i domów. Niemniej jednak niemieccy obrońcy opuścili swoje pozycje, a Polacy szturmem zdobyli most Oosterhesseler. Belgowie natychmiast przekroczyli prawie nieuszkodzony most i zajęli pozycje do jego obrony. W pośpiechu pojawili się polscy inżynierowie z konwojem tramwajowym EDS i w ciągu półtorej godziny most został wzmocniony. Belgijskie jeepy przejechały przez zdobyty most do Oosterhesselen i wioska została zajęta, trzy samochody i motocykl kontynuowały rekonesans w kierunku Emmen. Wieczorem przez most przejechał pierwszy polski czołg Sherman. Następnego dnia polskie oddziały inżynieryjne wzmocniły konstrukcję mostem awaryjnym.10 kwietnia rozpoczęło się natarcie 1. Polskiej Dywizji Pancernej na północ. Duże zgrupowanie czołgów, małych pojazdów opancerzonych, ciężarówek i jeepów ruszyło przez most na północ. Belgowie pod polskim dowództwem Do wieczora 9 kwietnia kilka oddziałów 1. Polskiej Dywizji Pancernej dotarło do Coevorden. Polacy, dowodzeni przez podpułkownika Zgorzelskiego, przejęli zadania belgijskiej jednostki SAS. Została ona podporządkowana polskiemu generałowi Maczkowi. Belgowie stali się "oczami i uszami" 1. Polskiej Dywizji Pancernej. Zasłynęli m.in. akcją na moście Oosterhessel, która dała dywizji Maczka ogromną przewagę czasową.

Zdobycie mostu Oosterhesseler

Na drodze z Klijndijk do Odoorn śmiertelnie ranny został żandarm Bolesław Laskowski, dowódca polskiego plutonu czołgów. Tuż przed Odoorn zatrzymał swój pojazd, aby zrobić rozpoznanie terenu - podejrzewał bowiem, że niemieccy żołnierze zajęli tam pozycje. Podczas dokonywania zwiadu za pomocą lornetki, siedząc na swoim czołgu Cromwell, został postrzelony w głowę, a impet kuli sprawił, że wypadł z pojazdu. Załoga czołgu zareagowała natychmiast i wystrzeliła z całej posiadanej broni w kierunku niemieckich pozycji. Okna domu, obok którego stali, wyleciały z ram. W drodze do szpitala w Emmen, mając zaledwie 30 lat, Laskowski zmarł na skutek odniesionych ran. Utknięcie w torfowisku Między Valthermond i Nieuw-Weerdinge, niedaleko Odoorn, 11 kwietnia 1944 roku, trzy polskie czołgi utknęły na polnej drodze przez znajdujący się pod piaskiem torf. Był tak miękki, że jeden czołg zapadł się aż po lufę. Wszystkie trzy pojazdy zostały unieruchomione na trzy tygodnie, po których w końcu udało się je wydostać na powierzchnię.

Tragiczna śmierć dowódcy czołgu 

Polski 10 Pułk Dragonów pod dowództwem podpułkownika Zgorzelskiego wyruszył z Coevorden w kierunku Emmen 10 kwietnia 1945 roku, w trakcie drogi napotkał on Kanał Oranje. W Noordbarge, na południowy zachód od Emmen, niemieckie oddziały utworzyły obronę w pobliżu Emmerbrug, wzmocnioną bunkrami, a most został wysadzony. Szesnaście polskich czołgów i około osiemdziesięciu ludzi zaatakowało niemieckich okupantów, którzy okopali się w bunkrach i na pozycjach w pobliżu gospodarstw, mleczarni i domów. Pod osłoną ognia czołgów Polacy musieli przeprawić się przez Kanał Oranje. Po naprędkim stworzeniu przyczółka po drugiej stronie kanału, inżynierowie musieli zbudować most. W Noordbarge 17 gospodarstw i stodół zostało zniszczonych lub spłonęło w wyniku bitwy. Wioska została wyzwolona, jednak pozostała także pogrążona w głębokiej żałobie. 1 Pułk Pancerny dowodzony przez podpułkownika Stefanowicza jako pierwszy dotarł do Emmen 10 kwietnia, a około piątej po południu całe Emmen było już w rękach polskich wyzwolicieli. Inne miejscowości, takie jak Nieuw-Weerdinge i Emmer-Compascuum, zostały wyzwolone niedługo potem bez większych potyczek. W Noordbarge wolność świętowano tak hucznie, że dowódcy Marechaussee i Ordedienst musieli wieczorem odesłać bawiących się ludzi do domów, jednak następnego dnia świętowanie trwało dalej. Polscy żołnierze przejechali w udekorowanych wozach, odśpiewano hymn Holandii i uroczyście wciągnięto holenderską flagę. Pomimo żałoby, radość z wyzwolenia była wielka.

Bitwa o Noordbarge

Pierwsze polskie oddziały zbliżyły się do wsi Buinen od strony Exloo, gdzie przez długi czas pozostawały niewidoczne dzięki drzewom. Dopiero trzy czołgi Cromwell i transportery na górnym Zuider-Esch zostały dostrzeżone przez niemieckie oddziały, które ustawiły ciężkie karabiny maszynowe w Buinen i z dużej odległości otworzyły ogień do polskich czołgów. Wjeżdżając do Buinen, 23-letni kapral Stanisław Bieliniec został śmiertelnie postrzelony. W trakcie walk, martwe ciało żołnierza zabrała z łąk do domu rodzina Dieters, mieszkająca w pobliżu owego miejsca. Podczas tej akcji zginął ich 8-letni syn Jacob, który został trafiony zbłąkaną kulą. Śmierć Bielińca jest corocznie upamiętniana pod pomnikiem na Osdijk w Buinen.

Kapral i chłopiec zabici podczas wyzwolenia  

Po wyzwoleniu Emmen i przekroczeniu kanału Oranje, droga na północ stała otworem. 12 kwietnia 1945 roku polska 3 Brygada Piechoty, dowodzona przez pułkownika Skibińskiego, pomaszerowała na północ. Jej zadaniem było zdobycie miast Westdorp, Borger i Buinen oraz przeprawa przez kanał Buinen-Schoonoord. O godzinie dziesiątej rozpoczęto natarcie. Trasa zachodnia prowadziła na północ od Odoorn, trasa centralna z Odoorn do Borger, a trasa wschodnia biegła wzdłuż linii kolejowej z Exloo do Buinen. Trzy jednostki napotkały opór ze strony Niemców, ale krótkie starcia i manewry oskrzydlające okazały się niszczące dla sił przeciwnika. Oddziały niemieckie wycofały się za kanał Buinen-Schoonoord na południe od Borger i wysadziły mosty, które były jeszcze przejezdne. Jeden z mostów został bohatersko ocalony przez kanadyjskiego porucznika Chadwicka. Był on dowódcą plutonu zwiadowczego, którego zadaniem było zapewnienie ochrony żołnierzy i połączenie się z Polakami na wschodniej flance kanadyjskiego natarcia. Chadwick osobiście zdemontował ładunki wybuchowe na i pod mostem, a następnie przeszedł przez niego wraz ze swoją sekcją. Otrzymał za to później Brązowego Lwa, wysokie holenderskie odznaczenie. Kanał został również przekroczony w pobliżu Borger przez zwiadowców z 2 Polskiej Brygady Strzelców Jana Salwy, ale przyczółka nie udało się utrzymać. Pod koniec dnia żołnierze musieli się wycofać z północnego brzegu. Mniej więcej w tym samym czasie inny polski szwadron został zaskoczony ciężkim ostrzałem wroga między Eeserburgiem i Borger - oddziały niemieckie zamierzały wycofać się na północ od Eeserburga. Most wyleciał w powietrze w momencie, gdy ostatni Niemcy przedostali się na drugi brzeg. Polacy opracowali nowy plan, który motocyklista Podgórski przekazał 10 Pułkowi Kawalerii. Ten zaatakował ponownie, ale tym razem przy wsparciu trzech czołgów Cromwell. Kapral Kowalczyk zginął, gdy jego transporter Vickers Carden Loyd został ostrzelany z drugiej strony kanału. Mimo to polskim dragonom udało się utworzyć mały przyczółek po przeciwnej stronie, w pobliżu pozostałości mostu Eser. Niemiecka artyleria w Borger bez przerwy ostrzeliwała polską grupę szturmową. Ta ostatnia nie była w stanie się utrzymać, ale otrzymała wsparcie od trzech Cromwellów, które ogniem szybko wspomogły Polaków. Oddziały niemieckie usłyszały zbliżających się ze wszystkich stron polskich żołnierzy i postanowiły wycofać się na północ. Pomimo opóźnienia, Borger zostało wyzwolone, a polskie natarcie na północ mogło być kontynuowane.

Borger wyzwolone po opóźnieniu

In the years that follow, all kinds of people join the 2nd and 3rd Regiment de Chasseurs Parachutisten. Veterans from Libya, De Gaulle supporters, refugees from France, and volunteers from all over the world receive intensive training in England or Scotland to be deployed at any time. Their task is to obstruct or disrupt the German occupiers as much as possible, which they successfully do in Normandy, Burgundy, at the Battle of the Bulge, and ultimately in the Netherlands.In the night of 7/8 April 1945, the two French regiments are dropped with about 700 people above Drenthe and Southeast Friesland. Operation Amherst has started. They must conquer bridges, secure airports, stimulate local resistance, and cause as much confusion as possible. Bad weather hugely influences the drops and once on the ground, the French paratroopers have to improvise. They quickly seek contact with the locals in order to find their bearings. Major Puech-Samson and Captain Betbèze are in luck when they meet Mr Van Lohuizen, director of the KNMI’s geomagnetic station in Witteveen, who speaks French.

Polska trasa rowerowa Drenthe

Zdjęcia

Miejsca i historie wzdłuż trasy