This route will take you through parts of Groningen and various towns where you will discover the stories of the Polish liberators and civilians of this area. Learn about the resistance of civilians in Muntendam and how they took matters into their own hands to be liberated. Continue on to Siddeburen where the German army tried one last attack to defeat the Polish forces. Cycle through beautiful landscapes and read about the sacrifices both civilians and soldiers made during the final stages of the Second World War.

The Netherlands

Liberation of Pekela

Cromwell tanks van het 2e tankeskadron van het 10e verkenningsregiment in veendam kort na de bevrijding. Op de trap ritmeester jan salwa.

Polish Cycling Route Groningen

W czwartek wieczorem, 12 kwietnia 1945 r., mieszkańcy Winschoten byli świadkami ucieczki dużej liczby strażników lądowych. Próbowali oni przedostać się w bezpieczne miejsce przez granicę, ale wkrótce zostali zawróceni do Niemiec. W piątek rano w Winschoten ponownie zapanowało napięcie, gdy pociski zostały umieszczone w pobliżu filarów mostów. Niemieccy żołnierze, którzy wczesnym rankiem ustawili lekką artylerię przy Winschoter Hoogebrug, formowali tutaj obronę, która miała powstrzymywać aliantów przez dwa dni. Ponadto umieścili artylerię na Beertsterweg i zrobili stacje karabinów maszynowych w pobliżu Zuiderveen. Winschoten nie mogło wpaść w ręce aliantów bez walki. W piątek po południu doszło do pierwszego pojedynku artyleryjskiego. Pociski, które przeleciały przez Winschoten, spowodowały znaczne szkody i ofiary. W sobotę 14 kwietnia walka została wznowiona. Niemieccy żołnierze umieścili artylerię między Winschoten i Hoogebrug, a strzały słychać było niemal bez przerwy przez cały dzień. W międzyczasie zauważono, że w Oude Pekela wywieszono trójkolorową flagę narodową i dowiedziano się, że polskie oddziały dotarły do mostu Zuiderveen i do "Hoogebrug". Spodziewany szturm polskiej 1 Dywizji Pancernej i belgijskich komandosów na Winschoten nie doszedł jednak do skutku. Nacierający alianci sądzili, że Winschoten nadal jest silnie okupowane przez wojska niemieckie. W sobotę po południu pojawiło się kilkanaście alianckich samolotów z polskimi załogami, które bombami i ogniem karabinów maszynowych zaatakowały niemieckie pozycje w pobliżu Winschoter i Hoogebrug. Zniszczono niemiecką artylerię, a niedługo potem niemieckie oddziały uciekły w nieładzie. Wielu Niemców korzystało z kradzionych rowerów, inni użyli koni i wozów. Wieczorem 14 kwietnia ostatni niemieccy żołnierze wycofali się z Winschoten, po uprzednim podpaleniu stołecznych rezydencji i budynku biurowego Shell Building na Nieuwe Haven. Tej nocy, z powodu krzyków odchodzących niemieckich żołnierzy i gwizdu polskich pocisków, mieszkańcy Winschoten nie spali spokojnie.Wcześnie rano rozeszła się plotka, że niemieckie oddziały uciekły. W strugach deszczu wielu mieszkańców maszerowało w kierunku Zuiderveen i Hoogebrug, aby powitać polskich wyzwolicieli wiwatami. Wkrótce po odejściu okupanta do akcji wkroczyła Służba Porządkowa z Winschoten. Pod przewodnictwem lokalnego dowódcy Wojsk Wewnętrznych, ruch oporu zapewnił utrzymanie porządku, a członkowie NSB i inni zdrajcy kraju zostali schwytani i zamknięci w prowizorycznych aresztach. We współpracy z przybyłymi wyższymi "władzami wojskowymi" podjęto środki mające na celu utrzymanie życia publicznego na powszednim poziomie oraz umożliwienie funkcjonowania wszystkich służb.

Wyzwolenie Winschoten

Niemieckie oddziały utworzyły w wioskce Wagenborgen stanowiska obrony, które jak najdłużej miały chronić Delfzijl przed nacierającymi Polakami i Kanadyjczykami. Obrona Wagenborgen składała się z mieszanki niemieckich spadochroniarzy, Wehrmachtu, SS, Luftwaffe i batalionów Kriegsmarine z Emden. Obrona "Kieszeni Delfzijl" była zaprojektowana zdecydowanie na korzyść wojsk niemieckich - większość terenu stanowiły płaskie poldery. Karabiny maszynowe MG 42 zostały ustawione w gospodarstwach i okopach w Wagenborgen i okolicach. Uważano je za najbardziej śmiercionośną broń (1200 strzałów na minutę!). Okupanci zabronili cywilom opuszczania Wagenborgen, miało to na celu utrzymanie niemieckich pozycji w tajemnicy przed Kanadyjczykami. Ponieważ wśród niemieckich żołnierzy panowało nadmierne napięcie i ciągle myśleli oni, że są ostrzeliwani przez "partyzantów i terrorystów", czasami dochodziło do wypadków. W nocy z wtorku na środę, 17 kwietnia, niemiecki patrol został zaalarmowany. Padło kilka strzałów, użyto nawet MG 42. To prawdopodobnie krowa lub pies zostały pomylone z wrogiem. Napięta sytuacja sprawiała, że cywile musieli zachować szczególną ostrożność, aby nie wzbudzać podejrzeń. "Pomnik 1940-1945" w Wagenborgen został wzniesiony ku pamięci 27 kanadyjskich żołnierzy i trzynastu cywilów zabitych w wyniku działań wojennych. Portret wyzwoliciela Jan Dobras urodził się 18 grudnia 1905 r. w polskiej wsi Reduczyce. Była to typowa, biedna, gęsto zaludniona wieś. Jan dorastał z dwiema siostrami i bratem. Po ukończeniu szkoły poszedł do pracy w małym gospodarstwie ojca. Po śmierci żony wyjechał do Francji, gdzie został malarzem. Miał niewielki kontakt z rodziną - nie pisał regularnie, ale rodzina w Polsce wiedziała, że Janowi żyje się we Francji dobrze. Po inwazji Niemiec na Polskę i Francję, Jan wstąpił do polskiej armii. Został przydzielony do batalionu piechoty Strzelców Podhalańskich, stacjonującego w pobliżu Bretanii. Dobras został zaokrętowany ze swoją jednostką w kwietniu 1940 r. i popłynął do Norwegii. Między 10 a 15 kwietnia 1940 r. walczył pod Narwikiem o utrzymanie otwartej drogi w kierunku Anglii, Lofotów i Murmańska. Była to nierówna bitwa: 79 Polaków zginęło w daremnej próbie obrony miasta Narwik. Polacy powrócili do Francji 4 maja 1940 r., ale po bitwie musieli opuścić kraj. Następnie wszyscy polscy żołnierze stacjonowali w Szkocji, gdzie przez długi czas przygotowywali się do dalszych walk. W końcu, po desancie polskie oddziały pomaszerowały przez Francję i Normandię. W sierpniu 1944 r. stoczyły ciężkie walki pod Falaise, gdzie na górze Ormel zginęło około dwóch tysięcy Polaków. Przez Belgię i Zeeuws-Vlaanderen jego oddział dotarł do Bredy. Na początku kwietnia 1945 r. otrzymał rozkaz udania się do Coevorden, aby kontynuować natarcie w kierunku Niemiec. Wraz z Alftredem Częsnym, pochodzącym z tego samego regionu, Jan cieszył się otoczeniem, które nieco przypominało jego rodzinne strony. Podczas zwiadu w Wagenborgen, 15 kwietnia 1945 roku polscy żołnierze znaleźli się pod ciężkim ostrzałem. Podczas pobytu w w 't Waar, Dobras i Częsny zostali trafieni odłamkami kul. Jan Dobras zginął zaraz za pojazdem, którego akurat zajmował się konserwacją. Częsny zmarł z powodu odniesionych ran dwa dni później.

Bitwa w Wagenborgen

13 kwietnia 1945 r. trzynaście polskich czołgów pod dowództwem rotmistrza Jana Salwy wjechało bez walki do Veendam. Pozostały tam przez dwa dni, ponieważ niektórym pojazdom brakowało paliwa. Po jego dostarczeniu czołgi kapitana Salwy opuściły Veendam 15 kwietnia, Kanadyjczycy podążyli za nimi. Pomimo swojej krótkiej obecności, Jan Salwa został zapamiętany w Veendam na zawsze. Polscy wyzwoliciele nie mogli lub nie chcieli wrócić do ojczyzny po kapitulacji Niemiec. Ich ojczyzna znajdowała się teraz w strefie wpływów komunistycznych, na dodatek Związek Radziecki zaanektował wschodnią Polskę. Życie Jana Salwy również zostało wypełnione zmianami. Jego jednostka pełniła obowiązki okupacyjne w Niemczech do 1947 roku. W miejscu stacjonowania dywizjonu (Tinnen w Emsland) 13 czerwca 1947 r. Salwa zawarł związek małżeński z Heleną Kotorską. Po rozwiązaniu dywizjonu udał się do obozu w Anglii, gdzie byłych żołnierzy przygotowywano do życia w cywilu. Małżeństwo Salwa wyemigrowało do Australii w 1952 roku. Były żołnierz podjął pracę u producenta maszyn do pisania. W 1970 r. na zaproszenie władz miasta ponownie odwiedził Veendam, by wziąć udział w uroczystościach z okazji 25-lecia wyzwolenia. Z tej okazji plac w pobliżu Sorghvliethal został nazwany jego imieniem, Salwa sam odsłonił znak uliczny. W 1985 r. polski wyzwoliciel został mianowany honorowym obywatelem Veendam.

Tragedia polskich wyzwolicieli 

Bitwa na północy trwała. Assen zostało wyzwolone 12-13 kwietnia, a w mieście Groningen wojska niemieckie zaprzestały walk 16 kwietnia. Niemniej jednak nie był to jeszcze koniec batalii. Siły okupanta długo utrzymywały się w Delfzijl. Miasto było łatwe do obrony ze względu na otaczający je płaski teren, gwarantujący dobrą widoczność dla obrońców. Użyteczne dla Niemców okazały się być występujące licznie rowy, kanały, jeziora i zalane obszary. Niemiecka obrona otoczonego obszaru, "Kieszeni Delfzijl", miała na celu wyłapywanie uciekających niemieckich żołnierzy, którzy zostali wyparci przez kanadyjskie natarcie i chcieli przedostać się na drugą stronę rzeki Ems do Niemiec. W tym czasie Polakom i Kanadyjczykom nie udało się ruszyć w kierunku Delfzijl. Nie dotarli dalej niż do Noordbroek, skąd ruszyli w trzech kierunkach. Jedna grupa udała się do Siddeburen, które zostało wyzwolone bez walki 15 kwietnia. W Siddeburen kanadyjska jednostka licząca około 25 żołnierzy wycofała się na okres rekonwalescencji do Zuidlaren. Garstka polskich żołnierzy musiała teraz zabezpieczyć wioskę przed niemieckimi uderzeniami. Polacy zostali zakwaterowani w kawiarni De Witte Linden i skupili swoją uwagę na północnym skraju wioski. Miejscowy ruch oporu został poproszony o pomoc w strzeżeniu granic w godzinach nocnych. W kawiarni przekształconej w punkt dowodzenia opracowano plan obrony.Okazało się to niepotrzebne - w noc poprzedzającą urodziny Führera (20 kwietnia), niemiecka grupa bojowa zakradła się do Siddeburen z Tjuchem, Meedhuizen i Wagenborgen. Grupa ta była dobrze uzbrojona, między innymi w granaty przeciwpancerne i flary. W środku nocy w całej wiosce wybuchły walki. Ataki naziemne wspierały pociski artyleryjskie wystrzeliwane z okolic Wagenborgen i Delfzijl. Tej nocy zginął kapral Kazimierz Zalcer oraz żołnierze Janusz Wiśniewski i Karol Pryszcz. Dopiero o świcie Niemcy wycofali się. Po walkach okazało się, że zginęło również dwóch członków ruchu oporu: Jan Oostindiër i Willem Balkema. Ich nazwiska znajdują się na pomniku przy Viskenijstraat w Siddeburen.

Ostatni atak w Siddeburen 

W poniedziałek 16 kwietnia 1945 r. dwie grupy transportowców i pluton polskiego 1. Batalionu Strzelców Podhalańskich ruszyły w kierunku Nieuwoldy. Skrajny, północno-wschodni obszar Holandii wokół Delfzijl, był nadal okupowany. Pod Lutje-Maar natarcie utknęło w martwym punkcie - kanał był silnie broniony przez wojska niemieckie. Zacięta bitwa w północno-wschodnim Groningen skoncentrowana była na niemieckim Wale Atlantyckim, którego częścią było wybrzeże Ems i Dollard. Pozostałości tego muru obronnego wciąż można znaleźć w Nansum, Delfzijl i Termunten (Fiemel). Niemieccy żołnierze z całych sił bronili ostatniego skrawka okupowanej Holandii. W bitwie życie straciło 88 cywilów, 102 Kanadyjczyków i 185 niemieckich żołnierzy. Okoliczne wioski zostały doszczętnie zniszczone, a ich ludność musiała uciekać. Setki ludzi szukało schronienia w pobliżu Winschoten i Finsterwolde, które zostały już wyzwolone. Dopiero w nocy z 1 na 2 maja niemieckie oddziały zrezygnowały z oporu i ukradkiem zniknęły po drugiej stronie rzeki Ems, by gdzie indziej kontynuować walki. Hołd polskim wyzwolicielom oddaje tablica na kościele protestanckim w Nieuwoldzie.Eggo Hillinga Ostatnie tygodnie wojny w północno-wschodnim Groningen były pełne emocji, jednak w przypadku jednej osoby, miłość byłą wśród nich dominująca. W tym czasie Eggo Hillinga z Nieuwe Statenzijl spotykał się z kobietą, która mieszkała w Hongerige Wolf, niedaleko Finsterwolde. Była to Geertje, najmłodsza córka Roelfa Borgerta de Vries i Geertje Nanninga. Pewnego razu Eggo przejeżdżał rowerem przez Reiderwolderpolder, z terytorium okupowanego na wyzwolone. Droga prowadziła prosto przez linię ognia, było to więc bardzo niebezpieczne przedsięwzięcie. Szczęśliwym trafem nie doszło do strzelaniny, jednak w drodze powrotnej Eggo został złapany. Niemcy wsadzili go na motocykl z wózkiem bocznym i zawieźli do Nieuwe Statenzijl. Uznali Eggo za szpiega, choć wielu żołnierzy stacjonujących tam dobrze go znało. Dopiero po długich naradach, Niemcy zdecydowali się go wypuścić i nie doszło do egzekucji mężczyzny.

Bitwa w północno-wschodnim Groningen

13 kwietnia 1945 r., po bitwie pod Tange-Alteveer, polscy zwiadowcy ruszyli do Nieuwe Pekela, do którego dotarli późnym popołudniem. Tutaj nie musieli wszczynać walk - miejscowy ruch oporu porozumiał się z NSB i Landwachtem w wiosce. Uzgodniono, że jeśli wróg złoży broń na czas, ruch oporu zagwarantuje mu bezpieczeństwo. Po tym, jak ostatni niemieccy okupanci opuścili Nieuwe Pekela, ruch oporu czekał na Polaków przy wysadzonym moście Onstwedder. Ponieważ natarcie w kierunku Veendam musiało być kontynuowane, zbudowano most awaryjny z wózków dziecięcych, desek i wiązek słomy. Nazwano go "mostem bez ognia" - w jego pobliżu, ze względu na niebezpieczeństwo pożaru, nie można było palić. Lżejsze jeepy i transportery mogły korzystać z mostu zaraz po jego ukończeniu, cięższe czołgi musiały natomiast poczekać, aż inżynierowie wzmocnią konstrukcję. W sobotę rano, 14 kwietnia polskie oddziały wkroczyły do Starej Pekeli od strony Pekeli Nowej i wraz z belgijskimi żołnierzami wyparły niemieckie oddziały. Teraz cała Pekela była wyzwolona, a holenderska flaga mogła zostać wywieszona. Polacy opuścili Pekelę dzień później i w długiej kolumnie pomaszerowali do Winschoten i dalej na północ. W Pekeli zastąpili ich Kanadyjczycy.

Most bez ognia 

13 kwietnia ostatni niemieccy okupanci opuszczali Muntendam. W rozpaczliwej próbie powstrzymania polskiego natarcia, wysadzili most w pobliżu cegielni - w rezultacie pięć przybyłych statków nie mogło kontynuować rejsu. Następnie oddziały niemieckie zatopiły statki granatami ręcznymi. Niektóre statki były załadowane żywnością - dla mieszkańców Muntendam był to dar niebios. Gdy żołnierze zniknęli, statki, które nie zostały całkowicie zatopione, zostały splądrowane. Mąka, cukier i mięso były w wiosce bardzo pożądanymi towarami, jednak większość towarów została zmagazynowana na rozkaz Wewnętrznych Sił Zbrojnych, a następnie rozdysponowana w najlepszy możliwy sposób. Wiadomość o wyzwoleniu Veendam dotarła również do Muntendam. Jednak Muntendamczycy, którzy z niepokojem oczekiwali przybycia aliantów, musieli uzbroić się w cierpliwość. Jednak 14 kwietnia Ordedienst (Ochrona Porządku) postanowiła wziąć sprawy w swoje ręce. Pierwszą schwytaną osobą był burmistrz Heikens z NSB (Narodowosocjalistyczny Ruch Holenderski), który poddał się mówiąc: "Postawiłem na złego konia". W ciągu dnia większość członków NSB z Muntendam została aresztowana, podobnie jak tak zwani "Lüneburgerzy". Chociaż 14 kwietnia 1945 r. w Muntendam nie widziano żadnego alianckiego żołnierza, dzień ten uważany jest za Dzień Wyzwolenia. Lüneburgerzy 5 września 1944 r. (Dolle Dinsdag) krążyły pogłoski, że alianci zamierzają wyzwolić Holandię. W obawie przed mściwymi rodakami, członkowie NSB i inni kolaboranci masowo uciekali do wschodniej Holandii i na północne tereny Niemiec. Tam trafiali do wiosek rolniczych lub przebywali w obozach dla uchodźców na wrzosowiskach Lüneburskich. W obozach dla uchodźców zakwaterowanie było prawdziwym koszmarem. Kiedy przywódca NSB Mussert odwiedził ich pod koniec 1944 r., obiecał, że wkrótce będą mogli wrócić do północnej Holandii. Od marca 1945 r. pierwsi uciekinierzy byli odsyłani do Groningen, na listach transportowych opisywano ich jako "antyspołeczni" i "Lüneburgerzy".

Czekając na wyzwolenie 

Oddział belgijskiego SAS otrzymał rozkaz przemieszczenia się w kierunku morza przez Beertę i Finsterwolde. W pobliżu Beerty dogonił niemiecką straż tylną, która zajęła pozycje w pobliżu odizolowanego gospodarstwa. Ubezpieczani przez karabiny maszynowe na jeepach, Belgowie zaatakowali farmę, w następstwie czego niemieckie oddziały uciekły w chaosie. Po południu belgijski dowódca udał się na pobliskie rozstaje dróg, aby wyznaczyć nowy kierunek natarcia. Nagle skrzyżowanie znalazło się pod ostrzałem bomb moździerzowych i granatów. Obawiając się, że pociski te są zwiastunem niemieckiego kontrataku, inny dowódca rozkazał pojazdom rozproszyć się i zorganizować obronę. Mieszkańcy Beerty z napięciem czekali na to, co miało nadejść. Wiedzieli, że Winschoten zostało wyzwolone, ale tamtejszy skład benzyny został podpalony przez okupanta, co było wyraźnie widoczne dzięki łunie na niebie. Niestety, Beertę spotkał podobny los - szkoła Oosterschool, gdzie przechowywano dużo amunicji oraz kilka innych budynków zostało wysadzonych w powietrze. W niedzielne popołudnie dwunastu niemieckich żołnierzy przejechało przez wioskę na rowerach, kierując się do Niemiec. Wkrótce potem do Beerty dotarły pierwsze belgijskie jeepy. Dyrektor szkoły Van Iddekinge nawiązał kontakt z belgijskimi wyzwolicielami i poinformował ich o Niemcach, którzy przejechali tuż przed nimi. Belgowie ostrożnie ruszyli naprzód. Po zaledwie 300 metrach doszło do wymiany ognia, w której zginęło kilku niemieckich żołnierzy, a siedmiu zostało wziętych do niewoli. W suchym rowie postawiono ich - z podniesionymi rękami - pod strażą. Trzech pozostałych uciekinierów zostało szybko schwytanych. Wczesnym wieczorem do Beerty dotarły również polskie czołgi. Polski dowódca wydawał się niezadowolony, że Belgowie wciąż są w wiosce, dlatego postanowiono natychmiast ruszyć dalej na północ nową trasą. Tej nocy wśród Polaków i Belgów broniących pozycji w pobliżu skrzyżowania w Finsterwolde panowało napięcie. Artyleria wroga była wciąż aktywna - zginęło przez nią dwóch belgijskich żołnierzy. Utrzymanie Finsterwolde okazało się być trudnym przedsięwzięciem - ostatecznie zdecydowano się wycofać do Oostereinde, a w Finsterwolde pozostało tylko kilka posterunków. Obecnie w Finsterwolde znajduje się niewielki pomnik, przypominający o poświęceniu belgijskich żołnierzy SAS.

Polska trasa rowerowa Groningen

Zdjęcia

Miejsca i historie wzdłuż trasy